Psychologia kliniczna

1. Jeżeli liczba reakcji warunkowych niedostosowanych jest za duża, eliminować je lub ograniczać ich występowanie.
2. Jeżeli brak potrzebnych uwarunkowań, wytworzyć je. Użyteczne jest zestawienie zasad psychoterapii opartej na psychoanalizie z zasadami proponowanymi przez behavior therapy.
Psychoanaliza
Oparta na terapii niezbyt ścisłej, bez określonych postulatów
Brak podstaw eksperymentalnych
Określa objawy jako wynik działania czynników nieświadomych
Behavior therapy
Oparta na teorii dobrze zdefiniowanej, dedukcje mogą być sprawdzone eksperymentalnie
Wywodzi się z założeń eksperymentalnych
Określa objawy jako odruchy warunkowe
Psychoanaliza
Behavior therapy
Określa objawy jako wynik tłumienia
Symptomatologia jest określona przez mechanizmy obronne
Leczenie zaburzeń nerwicowych musi uwzględniać ich powstanie i rozwój chronologiczny
Leczenie opiera się na ujawnieniu nieświadomych mechanizmów
Leczenie symptomatyczne prowadzi do powstania innych, nowych objawów
Interpretacja marzeń sennych jest ważnym elementem terapii
Istotny w leczeniu jest proces przeniesienia
Określa objawy jako wyniki złego uczenia się
Symptomatologia zależy od różnic indywidualnych, od układu nerwowego i czynników środowiskowych
Leczenie skupia się na aktualnych nawykach. Ich rozwój chronologiczny nie ma znaczenia
Leczenie oparte jest na wygaszeniu nieprawidłowych odruchów albo wytworzeniu nowych
Leczenie symptomatyczne prowadzi do trwałego wyleczenia
Nie jest potrzebna
Stosunki interpersonalne mogą być potrzebne w niektórych przypadkach
W procesie terapii dzieci i ich reedukacji na pewno bardziej pomocne są założenia teorii uczenia się i dostosowane do nich techniki aniżeli założenia psychoanalizy, chociaż niektóre z nich niewątpliwie są użyteczne w interpretacji dynamiki zaburzeń psychicznych u dzieci. U dzieci starszych można w psychoterapii wykorzystać ich poziom umysłowy i odwoływać się do ich logicznego sposobu myślenia. G. E. Suchariewa (1958) proponuje psychoterapię opartą na perswazji i rozumowaniu, zalecając wciągnięcie dziecka do aktywnej współpracy i wyjaśnianie mu celów i sposobów zmiany zachowania w trakcie systematycznych rozmów. Dziecko, według niej, potrafi ocenić swoje niewłaściwe zachowanie i uświadomić sobie własną sytuację życiową. Zadaniem psychoterapii jest podniesienie jego zdolności do korygowania i regulowania swego postępowania.
G. Suchariewa wymienia dwa rodzaje oddziaływania terapeutycznego:
1. Psychoterapię aktywizującą.
2. Pedagogikę leczniczą.
Celem pierwszej jest pomóc dziecku przez włączanie go w interesującą możliwie twórczą, społecznie użyteczną działalność, zaszczepianie nowych, wartościowych społecznie nawyków, wprowadzanie dziecka do grupy rówieśników. Stworzenie nowych, emocjonalnie dobrych warunków pozwala dziecku przezwyciężyć sytuację konfliktową.
Celem pedagogiki jest korygowanie dysharmoinii w rozwijającej się osobowości dziecka. Praca wychowawcza polega na przekształcaniu wadliwych postaw i cech zachowania się, które ukształtowały się wskutek niekorzystnej sytuacji środowiskowej. Najczęściej korekty wymagają: nadpobudliwość nerwowa, egoizm i nieprzystosowanie społeczne, negatywny stosunek do wysiłku i niechęć do pracy umysłowej. Formą terapii pedagogicznej jest terapia zajęciowa, a pozytywne wyniki uzyskuje się poprzez:
a) aktywizację i usprawnianie czynności fizycznych i psychicznych, ich tempa i koordynacji;
b) pobudzenie i wzmacnianie pozytywnych dynamizmów rozwojowych;
c) rozwijanie właściwych zainteresowań i uzdolnień;
d) kompensację braków;
e) odreagowywanie konfliktów-;
f) korekcję niewłaściwych nawyków i stereotypów.
Aby osiągnąć wymienione cele stosuje się różne techniki, a więc zmniejszenie napięcia emocjonalnego uzyskuje się przez organizowanie wycieczek, wesołych zabaw. Odreagowywaniu konfliktów służy pisanie pamiętników, inscenizacje, taniec, zajęcia plastyczne, jak modelowanie, rysowanie, malowanie palcami. Czynności te mogą być organizowane w formie zajęć zespołowych lub indywidualnych.
Na podobnych zasadach opiera postępowanie psychoterapeutyczne Wanda Półtawska 16, przyjmując:
1) możliwość obiektywizacji przeżyć każdego zdrowego człowieka;
2) możliwość zmiany postawy wobec samego siebie i zjawisk życia właśnie wskutek spokojnego, obiektywnego spojrzenia z boku;
3) pod względem technicznym metoda nie odznacza się niczym specjalnym, jest łatwa i w praktyce odwołuje się po prostu do tego, co potocznie nazywa się “zdrowym rozsądkiem” człowieka;
4) psychoterapia wywodzi się z praktyki, a nie z teoretycznych założeń, okazała się potrzebna i możliwa, a zatem sprawdziła się w życiu.
Charakterystyczną cechą metody, którą proponuje Półtawska, jest nie-ograniczanie się do psychoterapii słownej, ale rozszerzanie jej na środowisko pacjenta.
Wpływ na środowisko wychowawcze dziecka może dotyczyć zmiany sytuacji dziecka na terenie rodziny, stosowanych przez rodziców metod wychowawczych, a także może obejmować kontakt z przedszkolem lub szkołą i dążenie do tego, żeby postępowanie wszystkich osób, które mają do czynienia z dzieckiem, było jednolite i zmierzało konsekwentnie w tym kierunku.
16 W. Półtawska Psychoterapia obiektywizująca jako metoda leczenia młodzieży społecznie niedostosowane] (Praca w rękopisie).
Terapia często wymaga zmiany środowiska szkolnego, a nawet domowego. O ile zmiana szkoły, gdy dziecko się w niej źle czuje i ma w związku z sytuacją szkolną traumaty żujące przeżycia, nie przedstawia szczególnych trudności, o tyle zmiana środowiska rodzinnego wymaga wnikliwej analizy całokształtu aktualnej sytuacji dziecka i wzięcia pod uwagę wszystkich czynników, które ją ukształtowały. Umieszczenie dziecka w zakładzie jest sprawą odpowiedzialną. Psycholog musi być bezwzględnie przekonany o szkodliwości środowiska domowego, o nieudanych próbach poprawienia tego środowiska, aby zalecić oddanie dziecka do zakładu. W pewnych jednak przypadkach, przy wszystkich naszych zastrzeżeniach dotyczących wychowania instytucjonalnego, jest to jedyne wyjście z sytuacji. Problem polega na stworzeniu takich zakładów wychowawczych, aby organizacja procesu wychowania, atmosfera zakładu, poziom i kwalifikacje personelu zapewniały jak najlepsze warunki rozwoju dziecka. W tej dziedzinie psychologowie mają jeszcze wiele do zdziałania, chociaż sytuacja w naszych domach wychowawczych pozostających zarówno pod opieką Ministerstwa Oświaty, jak i Ministerstwa Sprawiedliwości wyraźnie się poprawia.
Dzieci tzw. trudne, a więc wszystkie, które z różnych powodów sprawiają kłopoty rodzicom i wychowawcom, kierowane są do różnego rodzaju poradni, przypadki cięższe wymagające hospitalizacji-do oddziałów dziecięcych szpitali psychiatrycznych. Większość jednak dzieci z zaburzeniami w przystosowaniu trafia do poradni i dlatego psychologowie pracujący w poradniach zdrowia psychicznego czy poradniach wychowawczych mają szczególnie trudne zadanie, gdyż do nich należy postawienie diagnozy psychologicznej, a także wskazanie kierunku psychoterapii lub postępowania korekcyjnego. Współpraca z psychiatrami w zakresie leczenia dzieci stawia przed psychologami jeszcze bardziej odpowiedzialne zadania niż współpraca w zakresie terapii osób dorosłych, gdyż wiedza psychologiczna pozwala odróżniać zaburzenia mieszczące się w granicach normalnego rozwoju dzieci od zaburzeń, które mają już cechy patologiczne. Toteż psycholog korzysta przy stawianiu diagnozy z różnych metod, którymi dysponuje współczesna psychologia. Należą do nich: wywiad z rodzicami, rozmowy z dzieckiem, obserwacja, eksperyment kliniczny, a także metody standaryzowane w postaci testów mierzących poziom intelektualny i cechy osobowości. Pełne badanie dziecka wymaga także danych o postępach w nauce i zachowaniu dziecka na terenie szkoły. Niestety, w chwili obecnej wiele naszych poradni nie dysponuje ani odpowiednio licznym personelem, ani warunkami lokalowymi, które pozwo-l^yby na pełne badanie, zawierające wszystkie potrzebne elementy diagnozy. Niewiele poradni posiada świetlice obserwacyjne, w których zatrudnieni psychologowie mogliby dostarczyć danych pochodzących z obserwacji dziecka w kontaktach z jego kolegami. Nie posiadamy też odpowiednich gabinetów dla psychoterapii zabawowej czy zajęciowej. Przy
rozbudowie placówek zajmujących się leczeniem zaburzeń psychicznych u dzieci należy uwzględnić problemy odpowiedniego wyposażenia .tych placówek w pomoce do badań oraz warunki pracy psychologów.
Na zakończenie warto poświęcić kilka uwag zagadnieniu tzw. peda-gogizacji rodziców, gdyż jest to problem, który wiąże się ściśle z terapią . dzieci. Rodzice popełniają wiele podstawowych błędów wychowawczych, z których zupełnie nie zdają sobie sprawy. Ponadto często stają wobec problemów, których nie potrafią rozwiązać, są bezradni wobec zachowania dziecka, którego nie akceptują, nie umiejąc go zmienić. Jak wynika z badań nad pedagogizacją rodziców (Susułowska M., 1962), wśród pytań stawianych przez rodziców znajdują się także następujące: “W jaki sposób podejść do dziecka, gdy jest zdenerwowane?”, “Jak dziecko nerwowe prowadzić i jak do niego podejść?”. W przypadku wykrycia kłamstwa proszą “o jakiś środek zaradczy i dobry, by to się więcej nie powtarzało, bez bicia i awantur w domu”. Wyniki badań nad recepcją odczytów pedagogicznych przez rodziców wskazują na następujące zjawiska:
1. Większość rodziców ma różne, nieraz dość poważne trudności w wychowaniu dzieci.
2. Rodzice zdają sobie przeważnie sprawę z własnej bezradności, a także z tego, że nie są dostatecznie dobrze przygotowani do pokierowania wychowaniem dzieci.
3. Rodzice chętnie szukają pomocy u specjalistów, szczególnie u psychologów i lekarzy.
4. Wyobrażają sobie tę pomoc jako poradę lub wskazówkę, jak mają postąpić, aby trudności znikły.
Zadaniem wykładów pedagogicznych dla rodziców byłoby uświadomienie im, że aktualne zachowanie dziecka jest wynikiem długiego procesu wychowania, który zaczął się zaraz po jego urodzeniu, wskazanie na podstawowe błędy wychowawcze, najczęściej przez nich popełniane, których konsekwencją są późniejsze trudności, a także uświadamianie im, że nie ma recepty lub porady, która potrafiłaby od razu trudności te usunąć. Wykłady i publikacje popularnonaukowe dla rodziców mogłyby stanowić działalność profilaktyczną, która stale i mądrze prowadzona, szczególnie za pomocą środków masowego przekazu, mogłaby zmniejszyć liczbę zaburzeń psychicznych wśród dzieci i młodzieży, zwłaszcza tych zaburzeń, które są konsekwencją niewłaściwego oddziaływania środowiskowego. Ostatecznym celem wszelkich zabiegów terapeutycznych, korekcyjnych czy reedukacyjnych jest lepsze przystosowanie dziecka do życia, zmiana jego stosunku do siebie i do innych ludzi. Przy stosowaniu wszelkich zabiegów zmierzających do zrealizowania tego celu należy pamiętać o zasadzie, że dziecko, które sprawia innym trudności, samo również ma trudności. Uświadomienie sobie tego często pozwala psychologowi znaleźć właściwą drogę uwolnienia zarówno samego dziecka, jak i jego otoczenia od kłopotów związanych z niewłaściwym zachowaniem się dziecka.
Warto także pamiętać o tym, co podkreślał Stefan Szuman, stwierdzając: “Takie sposoby psychoterapeutyczne, jak perswazja, sugestia, hipnoza, psychoanaliza, uświadomienie co do przyczyny i źródła urazu czy konfliktu, związek pacjenta z osobą lekarza itp., są to wszystko tylko środki pomocnicze i środki wstępne w leczeniu. Jedyny sposób wrócenia zdrowia osobowości ludzkiej polega bowiem na przywróceniu tej osobowości mądrych i silnych rządów nad sobą, czyli na wykształceniu i urabianiu charakteru w tych osobowościach, w których on się nie wykształcił należycie lub utracił swoje siły w walce z życiem czy z sobą samym”

Artykuł dotyczy następujących zagadnień:

• wskazania do terapii behawioralnej