FORMY PRACY DIAGNOSTYCZNEJ PSYCHOLOGA KLINICZNEGO W PRZYPADKACH ORZECZNICTWA SĄDOWEGO
W pracy swojej psycholog kliniczny może się spotkać także z zadaniami, jakie wyznacza mu Sąd lub Prokuratura. W tej dziedzinie praktyki psychologicznej można wyróżnić trzy podstawowe formy pracy diagnostycznej: l) samodzielne orzekanie sądowo-psychologiczne, 2) orzekanie w sprawach sądowych w teamie psychiatryczno-psychologicznym, 3) konsultacyjna funkcja psychologa w orzecznictwie sądowo-psychia-trycznym. Z dwiema pierwszymi formami pracy psychologa wiąże się” obowiązek stawania przed sądem w roli samodzielnego biegłego, natomiast trzecia forma ma charakter pomocniczy. Poniżej omówimy przebieg pracy diagnostyczno-orzeczniczej dla poszczególnych trzech form.
: l. Do roli samodzielnego biegłego psycholog zostaje powołany bezpośrednio przez władze sądowe. Zlecają one psychologowi, na podstawie odpowiednich postanowień, przeprowadzenie badań psychologicznych i wydanie orzeczenia. Niekiedy Sąd wzywa psychologa, bez uprzedniego zlecenia badań, do udziału w rozprawie w celu uzyskania odpowiednich, specjalistycznych wyjaśnień. Pytania, z jakimi Sąd zwraca się do psychologa, mogą być najróżnorodniejsze. Często dotyczą one oceny poziomu umysłowego, cech osobowości, sposobu reagowania w sytuacjach napięcia emocjonalnego itp. Tok badań psychologicznych w tych wypadkach nie odbiega od zwykłego postępowania diagnostycznego. Istnieje jednak kilka charakterystycznych momentów, które trzeba by tu podkreślić. Pierwszy związany jest z samym celem badania. Sąd wymaga mianowicie od psychologa, aby dane ze swoich badań odniósł do sytuacji i reakcji badanego w określonym, często odległym od badania czasie-temperę criminis. W opinii swojej psycholog jako biegły musi niekiedy wypowiedzieć się, jak stwierdzone u badanego fakty psychologiczne wpłynęły na jego rozumienie znaczenia czynu i kierowania swym postępowaniem. Wymagania te są trudne, tym bardziej że dochodzi tu drugi moment związany z nastawieniem podejrzanego lub oskarżonego do badań psychologicznych. Dodatkowe ograniczenie stanowi to, że ba-
dany znajduje się przez dłuższy czas w sytuacji trudnej, grożącej karą, dlatego też jego stosunek do badań może być niekorzystny. Wymaga to od psychologa zarówno szczególnych umiejętności w nawiązywaniu kontaktu z takimi badanymi, odpowiedniego przygotowania ich do badań, a jednocześnie ciągłej kontroli ich postaw, które mogą wyraźnie odbić się na wynikach badań.
Wstępne czynności psychologa w wypadku powołania go w roli biegłego przed rozprawą polegają na wnikliwym studiowaniu i analizowaniu akt sprawy, które otrzymuje do wglądu. Najczęściej już na podstawie tych danych, psycholog stawia wstępne hipotezy, które między innymi weryfikuje w pełnym badaniu diagnostycznym. Po przeprowadzeniu badań, zebraniu szeregu dodatkowych materiałów (opinie, wywiady) i opracowaniu wyników badań, psycholog przystępuje do pisania orzeczenia sądowo-psychologicznego. Orzeczenia te przy pewnej różnorodności formy powinny zawierać:
a) dane personalne badanego,
b) dane o miejscu, czasie i okolicznościach badania oraz dane personalne biegłego;
c) dane o tym, kto, na jakiej podstawie i w jakim celu zlecił wydanie orzeczenia;
d) krótki wyciąg z akt sprawy – charakter czynu, istotne dla orzecze^-nią okoliczności, dane o zachowaniu się badanego;
e) dane biograficzne badanego uzyskane w rozmowie z nim i z wywiadów;
f) obszerną charakterystykę psychologiczną, opartą na wynikach badań;
g) wnioski odniesione do czynu;
h) krótką opinię, będącą bezpośrednią odpowiedzią na postawione przez sąd pytania.
Dalszy tok pracy odbywa się w czasie rozprawy, na którą psycholog zostaje powołany jako biegły. Zadaniem jego jest wówczas stawianie uzupełniających orzeczenie pytań zarówno oskarżonemu, jak i świadkom. Dopiero po zakończeniu przewodu sądowego psycholog ocenia powtórnie dane ujęte w orzeczeniu, porównuje je z informacjami, jakie uzyskał w toku rozprawy, a następnie staje przed Sądem jako biegły. Podtrzymuje wydane przez siebie orzeczenie, uzupełnia je lub wnosi poprawki odpowiednio je uzasadniając. Udziela też Sądowi potrzebnych wyjaśnień związanych z wydaną opinią.
Inaczej wygląda tok pracy orzeczniczej, gdy psycholog zostaje wezwany bezpośrednio na rozprawę sądową w celu udzielenia wyjaśnień związanych z jego specjalnością. Jest to zresztą forma rzadziej stosowana w praktyce. Psycholog zbiera wówczas materiał w czasie rozprawy, może stawiać pytania i przeprowadzić na miejscu badania psychologiczne. Sytuacja ta, niestety, nie sprzyja tym badaniom. W sytuacjach tych psy-
197
cholog musi zadecydować, czy zebrany materiał wystarcza do udzielenia odpowiedzi na pytania, jakie mu na wstępie postawił Sąd. Jeżeli uzna, że zebrane dane są wystarczające, sporządza pisemną opinię lub dyktuje ją do zarejestrowania w protokóle. Może się jednak zdarzyć, że materiał uzyskany w tych ograniczonych czasowo warunkach nie pozwala mu na wydanie odpowiedniej opinii. W takich wypadkach Sąd decyduje o dalszym toku pracy psychologicznej. Najczęściej jednak przychyla się do wniosku psychologa i zleca wykonanie dalszych badań, wówczas praca psychologa będzie kontynuowana w sposób przedstawiony powyżej.
2. Psycholog pracujący w klinice psychiatrycznej często orzeka w sprawach sądowych wspólnie z dwoma biegłymi psychiatrami (w teamie orzeczniczym). Sąd zaznacza wówczas w postanowieniu o powołaniu biegłych, że prosi o opinię psychiatryczną i psychologiczną. Ponadto Sąd powołuje psychologa w roli trzeciego biegłego na uzasadnioną prośbę biegłych psychiatrów, którzy po zaznajomieniu się z charakterem sprawy lub po wstępnym badaniu uznają, że do wydania orzeczenia potrzebna jest także opinia psychologa. Dotyczy to zarówno orzekania w trybie ambulatoryjnym, jak i na podstawie obserwacji klinicznej. W takich wypadkach trzej biegli przez cały czas wykonywania czynności diagnostyczno-orzeczniczych ściśle ze sobą współpracują. Na wstępie wszyscy trzej zapoznają się z aktami sprawy, a następnie przystępują oddzielnie do badań. W czasie ich trwania omawiają wspólnie problemy i podział pracy związany z uzupełnieniem takich danych, jak:
wywiady rodzinne, środowiskowe, dane z historii choroby opracowanej przez inne szpitale lub poradnie. Gdy badany przebywa na obserwacji w klinice, wymieniają swoje spostrzeżenia o jego zachowaniu się. Następnie po przeprowadzeniu badań i zebraniu wszystkich materiałów członkowie teamu dyskutują wspólnie nad sformułowaniem wstępnych wniosków. W przypadkach szczególnie skomplikowanych poddają zebrany materiał i wnioski pod dyskusję całemu zespołowi kliniki. Dopiero potem przystępują do pisania wspólnego orzeczenia, którego wstęp pokrywa się w punktach od a) do d) (patrz s. 197) z samodzielnym orzeczeniem psychologicznym. W dalszej kolejności opracowują biografię, która jest połączeniem danych, jakie uzyskali psychiatrzy i psycholog. Następnie biegli lekarze opisują stan psychiczny badanego z psychiatrycznego punktu widzenia. Zazwyczaj po tym umieszcza się przygotowaną przez psychologa obszerną ocenę badań psychologicznych, w której powinny być zawarte podstawowe elementy diagnozy psychologicznej. Dalsze punkty takiego orzeczenia informują o wynikach badań dodatkowych, takich jak: badanie internistyczne, neurologiczne, badanie EEG, PEG i badania laboratoryjne. W niektórych wypadkach następnie podaje się materiały uzupełniające, jak wyciągi z historii choroby opisanej przez inne szpitale. Końcowe, wspólne wnioski są połączeniem oceny psychiatrycznej i psychologicznej. Opinia w tych orzeczeniach wyrażona jest według ustalonego schematu; w krótkim sformułowaniu podaje się w niej rozpoznanie i ocenę poczytalności badanego – tempore criminis, jeżeli oczywiście, pytania Sądu dotyczyły tylko tego problemu. W tym wypadku wszyscy trzej członkowie teamu orzekającego są powoływani do udziału w rozprawie jako biegli, psycholog ma wówczas do spełnienia te same zadania, o których mówi punkt pierwszy. Warto jedynie zaznaczyć, że między biegłymi wchodzącymi w skład teamu orzekającego istnieje porozumienie, zgodnie z którym każdy z nich podejmuje się wy jaśnienia spraw, wiążących się z jego specjalnością.
3. W niektórych wypadkach sądowych rola psychologa ma charakter bardziej konsultacyjny. Wydaje on wówczas orzeczenie diagnostyczne tylko na prośbę biegłych psychiatrów, którzy za pomocą odpowiednio sformułowanych pytań wyznaczają ogólny kierunek badań. W tych wypadkach chodzi oczywiście o problemy bardziej wycinkowe, dotyczące poszczególnych procesów, jak: pamięć, cechy myślenia itp. Psycholog wówczas nie występuje jako biegły, a wyniki jego pracy stanowią dla biegłych psychiatrów jedynie dodatkowe informacje, potrzebne do pełniejszego wnioskowania diagnostyczno-orzeczniczego.
Na zakończenie wspomnimy jeszcze o tym, jakie znaczenie dla całokształtu sprawy ma ocena dokonana przez psychologa jako biegłego. Wnioski psychologiczne, np. w wypadku stwierdzenia oligofrenii z towarzyszącymi zaburzeniami osobowości lub w przypadku ujawnienia znacznego deficytu umysłowego, mogą w ogólnym podsumowaniu stanowić podstawę do opiniowania o zniesionej lub zmniejszonej zdolności do rozumienia znaczenia czynu i kierowania swym postępowaniem. Często też wkład pracy psychologa polega na dostarczeniu Sądowi odpowiedniego materiału do przyjęcia lub odrzucenia okoliczności łagodzących, a niekiedy psycholog może się przyczynić do zmiany kwalifikacji czynu.
Jak wynika z powyższych rozważań, funkcja psychologa jako biegłego wymaga od niego szczególnie solidnego przygotowania zawodowego, odpowiedniej praktyki, szybkiej orientacji, odporności i opanowania, gdyż sytuacja, w jakiej się znajduje, jest bardzo trudna, a jego rola w najwyższym stopniu odpowiedzialna.
Artykuł dotyczy następujących zagadnień:
- pytania do biegłego psychologa
- uzasadnienie opinii psychologicznej