Do dyspozycji psychologa więziennego sporządzającego diagnozę penitencjarną stoją w zasadzie wszystkie psychologiczne metody diagnostyczne, metody kliniczne, testy psychometryczne, metody projekcyjne, inwentarzowe czy eksperymenty kliniczne. Nie wszystkie jednak w tym
zastosowaniu mają równą wartość. Na przykład, przy psychologicznej analizie mechanizmu asocjalności stosunkowo małą rolę odgrywają takie metody, jak MMPI (Wiskad), użyteczne raczej w klinice psychiatrycznej. Doświadczenie wskazuje też, że w warunkach więziennych trudno uzyskać zadowalającą projekcję przy stosowaniu np. TAT lub testu Rorschacha. Należałoby natomiast podkreślić, że duże znaczenie w diagnostyce penitencjarnej mają metody kliniczne, wywiady, rozmowa i obserwacja. Są one z natury rzeczy jedynym źródłem informacji koniecznych dla konstrukcji obrazu klinicznego i ustalenia środowiskowej etiologii asocjalności, dostarczają też dużej liczby danych dla przeprowadzenia psychologicznej analizy osobowości, szczególnie motywacji. Psychologowie kliniczni, zasugerowani istnieniem motywów nieświadomych, postępują czasami tak, jakby motywację należało badać zawsze tylko metodami pośrednimi, np. testami projekcyjnymi. Tak bywa zapewne często w przypadkach anomalii psychicznych, np. nerwic, w których mechanizmy obronne maskują prawdziwe motywy człowieka nawet przed nim samym. Słusznie jednak zauważa G. Allport (por. Reykowski J., 1964, s. 20), że normalny człowiek dość jasno zdaje sobie sprawę z motywów swego zachowania i potrafi o nich opowiedzieć. Dlatego też można się spodziewać, że psycholog po nawiązaniu dobrego kontaktu z więźniem potrafi uzyskać od niego wystarczające dane, aby móc rozpoznać motywację występujących w obrazie klinicznym czynów aspołecznych i społecznych. Badany potrafi wyjaśnić na przykład, dlaczego popełnił przestępstwo, dlaczego miał złe stosunki ze swoim ojcem czy matką, czemu w szkole włączył się w grupę wagarowiczów, a nie w grupę uczniów dobrych itp. Jeśli nawet jego wyjaśnienia nie będą sformułowane w fachowym języku psychologicznym, będą one dostatecznie jasne, aby psycholog potrafił na ich podstawie zrekonstruować typowy garnitur motywacyjny badanego.
Niewątpliwie, nawiązanie z badanym dobrego kontaktu, będące podstawowym warunkiem uzyskania wiarygodnych informacji, nie jest sprawą łatwą i wymaga dłuższego czasu. Więzień musi być przekonany o pozytywnej postawie psychologa, odczuwać, że nie jest poddany taniemu moralizatorstwu, musi też wierzyć w jego dyskrecję co do tych spraw, których ujawnienie mogłoby badanemu w jakiś sposób zaszkodzić. Z tego też względu rozmowy nie przeprowadza się od razu po przyjściu więźnia na OOR, ani w ciągu jednego tylko czy dwóch posiedzeń. Zwykle więzień na OOR zostaje najpierw poddany obserwacji, jednocześnie zaś psycholog studiuje dokumentację, głównie akta sądowe, przeprowadza potrzebne wywiady itd. Obserwacje prowadzi na OOR nie tylko psycholog, przede wszystkim czynią to funkcjonariusze mający z więźniem stały i bezpośredni kontakt. Funkcjonariusze OOR są więc współpracownikami psychologa i powinni być tak przeszkoleni, aby wiedzieli, na co w zachowaniu więźnia zwracać uwagę i o czym informować psychologa. Dopiero gdy psycholog ma już pewien obraz kliniczny więźnia, skonstruowany na pod-
stawie danych z wywiadów, dokumentacji i obserwacji, oraz gdy zarysowują się mu pewne hipotezy diagnostyczne wynikające z zachowania więźnia, wzywa go na wstępną rozmowę. Jest to zwykle tylko zorientowanie się z grubsza w postawie więźnia i pierwsza próba nawiązania z nim kontaktu. Następuje po niej szereg dalszych posiedzeń i dopiero łącznie dostarczają one materiału do opracowania właściwej diagnozy. Niekiedy dobrze jest, jeśli w jakimś stadium nawiązywania kontaktu poprosi się więźnia o sporządzenie możliwie dokładnej autobiografii, według podanego mu planu (por. Namowicz H., 1965, 4, s. 34) i tę autobiografię obierze się za temat dalszych rozmów.
W wielu przypadkach okazuje się, że metody kliniczne wystarczają do postawienia pełnej diagnozy penitencjarnej. Jeśli nie zachodzi żadna wątpliwość, że mamy do czynienia z osobowością wypaczoną pod wpływem środowiska, gdy cała historia życia wskazuje na normalny poziom umysłowy badanego, a motywacja czynów aspołecznych jest jasna i wy-‘ raźna, nie ma sensu stosować dalszych badań eksperymentalnych. Diagnozowanie oparte wyłącznie na metodach klinicznych nazywa się niekiedy “badaniem skróconym” aby zaznaczyć, że psycholog dla postawienia diagnozy nie wyczerpał całego repertuaru metod diagnostycznych. Nie znaczy to jednak, że czas trwania “badań skróconych” jest krótki. Poprawne i sumienne zastosowanie metod klinicznych jest bardziej czasochłonne^ niż kilkugodzinne badanie testami standaryzowanymi. Decyzja o tym, kiedy w postępowaniu diagnostycznym trzeba ograniczyć się do stosowania metod klinicznych, a kiedy poddać badanego także badaniom eksperymentalnym, zależy wyłącznie od psychologa. Tylko on może orzec, czy metody kliniczne wyjaśniają uzyskany obraz zachowania w sposób wystarczający, czy też pozostawiają pewne problemy nierozwiązane, pewne hipotezy niezweryfikowane, wobec czego dla pełnego wyjaśnienia należy zastosować też określone metody eksperymentalne.
Metody eksperymentalne stosuje się w postępowaniu diagnostycznym w następujących przypadkach: a) gdy materiał uzyskany za pomocą metod klinicznych nie wystarcza do przeprowadzenia psychologicznej i etiologicznej analizy osobowości badanego oraz b) gdy w celu udzielenia porady zawodowej należy zorientować się w przydatności badanego do wykonywania określonego zawodu.
Z pierwszym przypadkiem mamy do czynienia wówczas, gdy np. rozmowa kliniczna nie daje właściwego wglądu w garnitur motywacyjny badanego. Psycholog zauważa np. w czasie rozmowy, że u badanego działają pewne mechanizmy obronne wskazujące na zniekształcenie samoorienta-cji, na przykład badany usiłuje przedstawić się jako ofiara pewnych niekorzystnych okoliczności i zwala winę na innych (projekcja) albo racjonalizuje swoje motywy, “wyszlachetnia” je w sposób raczej podejrzany itp. Mogą to być też, rzecz jasna, umyślne kłamstwa. W tych przypadkach wskazane jest zastosowanie jakiegoś testu projekcyjnego, metody zdań
454
niedokończonych, TAT itp. i określenie motywacji w drodze pośredniej. W szeregu przypadków konieczne jest badanie testem inteligencji. Tak bywa wtedy, gdy psycholog na podstawie pewnych danych klinicznych podejrzewa, że u badanego występuje obniżenie poziomu inteligencji czy to w stopniu ociężałości czy nawet debilizmu. Podejrzenie takie może się nasunąć bądź to w związku ze szczególnie małointeligentnym sposobem popełniania czynów przestępczych, bądź z nieudolnym formułowa-• niem swoich myśli w toku rozmowy, bądź też z zawartymi w życiorysie informacjami o niepowodzeniach szkolnych i zawodowych itd. Metody eksperymentalne stosuje się również stale wtedy, gdy dane zawarte w obrazie klinicznym nasuwają podejrzenie co do występowania pewnych anomalii, np. psychopatii czy charakteropatii, nerwicy albo nawet zaburzeń psychotycznych. Konieczne jest wówczas przeprowadzenie badania za pomocą takich metod, jak testy psychoorganiczne, pewne inwentarze osobowości dostosowane do celów psychologii klinicznej (MPI Eysencka, MMPI itp.). Możliwe jest też zastosowanie specjalnie programowanych eksperymentów klinicznych (por. część pierwsza, s. 109). Sprawy ite są szczególnie ważne wtedy, gdy podejrzewamy symulację i trzeba odróżnić symulowane objawy chorobowe od autentycznych. W tych przypadkach zresztą psycholog stale kieruje badanego do psychiatry, z którym współpracuje na takich samych zasadach, jak psycholog kliniczny zatrudniony w szpitalu psychiatrycznym (por. część pierwsza, s. 143 -146, oraz część druga, s. 161).
Przeprowadzanie badań eksperymentalnych jest też konieczne jeżeli badany nie posiada przygotowania zawodowego, lub musi się przekwalifikować z uwagi na niemożność dalszego wykonywania dotychczasowego zawodu. Psycholog więzienny spełnia wówczas funkcje doradcy zawodowego i przeprowadza badania nad przydatnością zawodową więźnia, tzn. nad jego zainteresowaniami i uzdolnieniami do wykonywania określonych czynności zawodowych. Sprawami tymi bliżej zajmować się tu nie będziemy, zagadnienia poradnictwa zawodowego w literaturze naszej są omówione, np. w przekładzie podręcznika psychologii stosowanej H. E. Burtta (1965, s. 131 -154).
Jak wynika z powyższych rozważań, pracownia psychologii więziennej na OOR powinna być wyposażona w komplet standardowych metod psychologii klinicznej i zawodowej, oraz w pomoce do programowania odpowiednich eksperymentów klinicznych dla badania pamięci, uwagi, myślenia, warunkowania klasycznego i instrumentalnego itp. Jak już wzmiankowano, nie wszystkie metody aktualnie stosowane w psychologii są przydatne do celów psychologii więziennej. Tak np. standardowy TAT – jak twierdzą psychologowie więzienni – nie zdaje tu egzaminu, należałoby pomyśleć o skonstruowaniu innej jego wersji, odpowiedniejszej dla wykrywania motywacji społecznej i aspołecznej. Można przypuszczać, że otrzymalibyśmy wówczas u więźniów lepszą i wyraźniejszą projekcję.
455
Daje się też odczuwać brak skali obserwacyjnej umożliwiającej względnie obiektywną ocenę stopnia aspołeczności w zachowaniu badanego. Dane pochodzące z obserwacji więźniów dość trudno jest porównywać z punktu widzenia stopnia aspołeczności i uspołecznienia u poszczególnych badanych, wymaga to pewnego wspólnego układu odniesienia, który właśnie mogłaby stanowić taka skala oszacowań. Należałoby również skonstruować skalę opinii społecznych, pozwalających stwierdzić, w jakim stopniu poglądy więźniów na sprawy norm społecznego zachowania odchylają się od standardu poprawnego uspołecznienia oraz z drugiej strony – jaką wiedzą dysponują oni na temat wymagań stawianych społecznie pożądanemu zachowaniu. Innymi słowy diagnostyczna “rekwizytornia” psychologa więziennego wymaga – oprócz standardowych metod – szeregu metod specjalnych, bądź specjalnie zaadaptowanych dla własnych celów, a opracowanie ich powinno być zadaniem realizowanym przez odpowiednie instytucje badawcze przy współudziale psychologów więziennych, pracujących na oddziałach obserwacyjno-rozdzielczych.
Artykuł dotyczy następujących zagadnień:
- metody diagnostyczne w psychologii
- diagnoza w psychologii klinicznej
- metody diagnostyczne dla psychologa
- testy psychoorganiczne