Dla praktyki resocjalizacji sprawą podstawową wydaje się być znajomość praw, według których powstaje i rozwija się uspołecznienie człowieka, oraz czynników, które przeciwdziałają jego rozwojowi. Resocjali-
tą jednak w tym miejscu nie możemy się zajmować. Tematyka moralności ma odrębną bardzo obszerną literaturę psychologiczną, socjologiczną, pedagogiczną i filozoficzną, a jej omawianie przekroczyłoby znacznie ramy obecnego opracowania (Por. Piaget J., 1967; Suchodolski B” 1959; Chalasiński J., 1949 i to.).
Alttt
zacja jest przecież również formą uspołeczniania, a więc należy przypuszczać, że będą tu obowiązywać analogiczne prawa, jak przy uspołecznianiu w ogóle.
Wiadomo dziś, że człowiek nie przynosi na świat gotowych instynktów społecznych, tak jak to jest np. u społecznie żyjących owadów, mrówek, pszczół czy termitów. Uspołecznienie u ludzi powstaje w toku rozwoju indywidualnego i jest produktem oddziaływań środowiska społecznego. W toku interakcji dziecka z jego otoczeniem tworzy się doświadczenie, które później wyznacza uspołeczniony sposób funkcjonowania mechanizmu sterującego, a w konsekwencji również predyspozycje do uspołecznionego sposobu postępowania. Zasadniczy problem dotyczy więc tego, jakie czynniki działające w społecznym otoczeniu jednostki rozwijają uspołecznienie, a jakie przeciwdziałają jego rozwojowi. Nie starając się wyczerpać tego tematu, omówimy tylko cztery grupy warunków, od których, jak się zdaje, zależy rozwój uspołecznienia jednostki, a mianowicie:
1) stopień uspołecznienia kultury, w której rozwija się jednostka;
2) kształtowanie przystosowania psychicznego, tj. umiejętności zaspokajania potrzeb osobistych w warunkach danej kultury;
3) zharmonizowanie zamierzonych i nie zamierzonych wpływów środowiska w rozwijaniu uspołecznienia oraz- • 4) rola kar i nagród w kształtowaniu uspołecznienia.
a. Uspołecznienie kultury
Proces powstawania i rozwoju osobowości człowieka pod wpływem społecznego środowiska nazywają socjologowie “socjalizacją”. Według J. Szczepańskiego (1963, s. 53), socjalizacja to – “proces kształtowania osobowości dziecka i przystosowania go do życia w zbiorowości, polegający na uczeniu go i wprowadzaniu do kultury, umożliwiający mu porozumiewanie się i inteligentne działanie w jej ramach”. Jest to więc pewnego rodzaju asymilacja kultury przez jednostkę i z tego względu określa się ją iteż jako “kulturyzację”, czyli wrastanie dziecka w kulturę danego społeczeństwa (Baley S., 1959, s. 172).
Biorąc pod uwagę omówioną poprzednio różnicę pomiędzy uspołecznieniem i społecznym przystosowaniem, możemy dojść do wniosku, że socjalizacja pojęta jako przystosowanie jednostki do kultury nie musi koniecznie prowadzić do jej uspołecznienia. Zależeć to będzie przede wszystkim od tego, jak dalece sama kultura przekazywana osobnikowi w tym procesie jest uspołeczniona, o ile i w jakim zakresie normy i wartości obowiązujące w niej respektują dobro innych ludzi. W grupie przestępczej dokonuje się również swoiste “wprowadzanie do kultury” i przystosowanie jednostki do systemu obowiązujących tu wartości i norm, ponieważ
jednak sama kultura nie jest tu uspołeczniona, socjalizacja nie będzie produkować uspołecznienia. Jest to jednak wypadek krańcowy. Nie należy zapominać o tym, że pierwszym środowiskiem społecznym, w którym dokonuje się socjalizacja dziecka, jest rodzina, różne rodziny zaś posiadają różnie uspołecznione systemy wartości i norm postępowania. Rozwój .dziecka w rodzinie będzie w tym stopniu kształtował uspołecznienie, w jakim uspołeczniona będzie kultura jego rodziny. Nie znaczy to, oczywiście, że wpływ kultury rodzinnej fatalistycznie wyznacza na całe życie uspołecznienie lub asocjalność człowieka. Niewątpliwie, istnieją możliwości skompensowania ujemnych wpływów środowisk społecznych (na tym opiera się przecież koncepcja resocjalizacji), znane są też przypadki dzieci dobrze uspołecznionych przez rodzinę, które wtórnie stawały się aspołeczne pod wpływem złych warunków szkolnych, oddziaływania zdemoralizowanych kolegów itd. Niemniej jednak wpływ wychowania rodzinnego i rodzinnej kultury jest bardzo wyraźny. Doświadczenie uczy, że wczesne uspołecznienie uodparnia młodego człowieka na późniejsze złe wpływy, a tendencje aspołeczne wyniesione z domu w znacznym stopniu decydują o trudności późniejszej resocjalizacji.
b. Psychiczne przystosowanie do warunków życia, w danym społeczeństwie
Poprzednio była mowa o psychicznym nieprzystosowaniu jako pewnym modelu przestępczości (por. s. 399). Koncepcja ta opiera się na faktach stwierdzających, że rysy asocjalne nieraz występują u osób, które nie umieją znaleźć zadowolenia w warunkach normalnego życia społecz-Jiego. Powody nieprzystosowania mogą być różne: nierozwiązane konflikty wewnętrzne, brak odpowiednich wiadomości i umiejętności potrzebnych np. do wykonywania określonej pracy zawodowej, uzyskania aprobaty i akceptacji otoczenia w drodze społecznie uznawanej itp. W rezultacie ludzie ci są stale sfrustrowani, obawiają się grożących im niebezpieczeństw, czują się wyłączeni z życia społecznego, a taki stan sprzyja powstaniu tendencji aspołecznych. Chociaż więc aspołeczność nie jest tym samym, co psychiczne nieprzystosowanie, jednak to, że osobnik nie umie w danym środowisku zaspokoić swoich potrzeb osobistych, może decydować o ukształtowaniu się predyspozycji aspołecznych.
Dlatego też w procesie socjalizacji kształtowanie uspołecznienia jednostki musi iść w parze z rozwijaniem jej zainteresowań i umiejętności, które umożliwiłyby jej zdobycie osobistego zadowolenia w pracy zawodowej, życiu rodzinnym, towarzyskim itd. Zaznaczyć jednak trzeba, że uspołecznienie może również przeciwdziałać psychicznemu przystosowaniu, mianowicie wówczas, gdy osobnik spotyka się z aspołecznymi elementami w swojej kulturze, np. uczeń w szkole ze stawianym mu przez
nauczyciela wymaganiem donosicielstwa, a urzędnik w biurze z przyjętym tam zwyczajem protekcjonizmu czy łapówkarstwa. Psychiczne przystosowanie oznaczałoby przyjęcie takich zwyczajów, uspołeczniony człowiek jednak buntuje się przeciw nim, co może stanowić źródło konfliktów z otoczeniem. Uspołecznienie jest elementem przeciwdziałającym kon-formistycznemu przystosowaniu do mało uspołecznionych wymagań otoczenia i dlatego bywa nieraz dla człowieka powodem trudności życiowych.