W roku 1944 w ramach ówczesnego Ministerstwa Bezpieczeństwa powołano Wydział Więziennictwa i Obozów, przemianowany w 1945 r. na Departament. Od samego początku istnienia naczelnego kierownictwa więzień działał Wydział Polityczno-Wychowawczy. Jego zadanie polegało na wychowywaniu kadry więziennej oraz przygotowaniu więźniów do życia na wolności. Zadania swe Wydział próbował realizować przez wyposażanie bibliotek więziennych, szkolenie funkcjonariuszy, czuwanie nad praworządnym wykonywaniem kary pozbawienia wolności, współudział w obsadzaniu kierowniczych stanowisk w aparacie więziennym, rekrutację nowych pracowników itp. Oparciem dla pracy Wydziału Polityczno-Wychowawczego była aktywność polityczna i zaangażowanie w pracy wychowawczej członków partii pracujących w zakładach więziennych. Zasięgiem swej działalności Wydział obejmował również domy poprawcze. W tym czasie opracowany został nowy regulamin dla domów poprawczych, a jego autorem był ceniony pedagog dr Suchan (Orzechow-ski I., Nechamkis B., 1962). Działalność Wydziału Polityczno-Wychowawczego dostarczyła dzisiejszemu więziennictwu wielu pracowników penitencjarnych.
b. Zakład karny dla młodocianych w Jaworznie
Ostra walka klasowa, jaka toczyła się w naszym kraju w pierwszych latach powojennych, sprawiła, że duża liczba młodzieży nie zorientowanej w istocie przemian politycznych i ustrojowych znalazła się w więzieniu. Wzrost liczby młodzieży w więzieniu spowodował, że więziennictwo lepiej aniżeli dotychczas uświadomiło sobie pewne problemy. Zdano sobie sprawę z tego, że represyjność kary wobec młodych ludzi odbywających karę więzienia oddala możliwość włączenia ich w normalne społeczeństwo. Z tego też względu rozpoczął się proces przesuwania punktu ciężkości z funkcji represyjnych kary na jej funkcje wychowawcze (Jędrzejowski Z., 1961).
Na początku 1951 r. podjęto decyzję o powołaniu więzienia dla młodocianych w Jaworznie. Przy wyborze lokalizacji kierowano się tym, że dysponowano tu rozległym terenem, oraz że istniała różnorodna baza produkcyjna dająca szansę zatrudnienia więźniów. Załoga więzienia składała się w ^Is z pracowników penitencjarnych, instruktorów i nauczycieli. W Jaworznie po raz pierwszy wprowadzono stanowisko wychowawcy, do którego obowiązków należało: systematyczne poznawanie więźniów, przeprowadzanie z nimi indywidualnych rozmów, kierowanie pracą kolektywów więziennych, opiniowanie raportów karnych, wysuwanie wniosków dotyczących więźniów, do warunkowego zwolnienia włącznie. Więzienie, oprócz masowo stosowanej pracy, w resocjalizacji więźniów wykorzystywało szkołę. Na terenie więzienia istniały: technikum mechaniczne, zasadnicza szkoła zawodowa i kursy zawodowe. Stosowano ponadto wszelkie możliwe formy pracy kulturalno-oświatowej i sportowej.
W roku 1956 eksperymentalne więzienie w Jaworznie zostało zlikwidowane (co wyjaśniono wówczas tym, że jego lokalizacja komplikowała dalszy rozwój okręgu przemysłowego). Wypracowane jednak na jego terenie pewne formy pracy wychowawczej były kontynuowane w więziennictwie. Trwałym dorobkiem stała się też sprecyzowana tam idea resocjalizacji.
Szukając jak najlepszych dróg resocjalizacji, więziennictwo podejmuje coraz to nowe eksperymenty. Tym celom służą więzienia w Szczypior-nies, Bojanowie, Iławie, Rawiczu i inne.