2. Rozwój więziennictwa w Polsce

a. Wykonywanie kary w Polsce średniowiecznej
Podobnie jak na zachodzie Europy, tak i w Polsce karanie miało wyraźnie charakter represyjny. Stosowano powszechnie karę chłosty wobec winnych drobnych wykroczeń oraz wielorodzajową karę śmierci za poważniejsze przestępstwa. Na stosowanie tych kar narażeni byli przeważnie chłopi pańszczyźniani, których ponadto unieruchamiano na pewien czas pod pręgierzem, w gąsiorze, kłodzie itp.
O powszechności powyższych kar decydowały względy finansowe, a ponadto łatwość ich stosowania. Wykonywanie kary więzienia wymaga zaadaptowanych do tego celu pomieszczeń, zasobów finansowych na ich utrzymanie oraz strażników. W warunkach absolutnej własności prywatnej na luksus utrzymywania więzień mogli sobie pozwolić bardzo bogaci i to tylko wobec szlachty. Już w XIV wieku na dworach książęcych znana była instytucja tzw. wieży dolnej i górnej.
Wieża dolna, która znajdowała się 12 łokci (7,5 m) pod ziemią, w praktyce była sankcją pośrednią między karą więzienia a karą śmierci.
Skazani przebywali tam od l godziny do l roku i 6 tygodni. Ta groźna i wyniszczająca fizycznie kara nie była jednak uważana za hańbiącą, gdyż skazany udawał się do wieży dobrowolnie, ponosząc często wszystkie koszty swego utrzymania.
Wieża górna była karą lżejszą, a skazany mógł posiadać własne sprzęty, a nawet służącego. Karę wieży dolnej i górnej stosowano jedynie wobec szlachty.
W niektórych miastach w fortecach istniały jako wielka rzadkość więzienia, do których doprowadzano skazanych przemocą i wykonywano na nich karę najczęściej na koszt powoda. Z chwilą gdy ten ostatni przestał łożyć na utrzymanie skazanego, więźnia natychmiast wypuszczano na wolność. W takim więzieniu skazany odbywał karę przykuty do jednego miejsca.
W Polsce średniowiecznej środki karne stosowane wobec przestępców pozbawione były jednolitej podstawy prawnej i polegały na brutalnym odwecie. Kara w owych czasach miała jedynie charakter represyjny. Pierwsze objawy zainteresowania karaniem oraz sposobami jego wykonywania obserwujemy dopiero w XVI wieku. Wyjątkowo rzadkie próby przeciwstawienia się karze śmierci i torturom (Biernat z Lublina) powodują natychmiastową reakcję obrońców złotej wolności szlacheckiej (Łukasz Górnicki), którzy domagają się dalszego zaostrzania represji karnej.
W roku 1550 kanclerz Ocieski, w wydanej staroście Rawskiemu instrukcji w sprawie traktowania więźniów, domaga się pewnej segregacji, polegającej na oddzieleniu od siebie przestępców przypadkowych od popełniających zbrodnie z premedytacją, w celu uchronienia mniej zepsutych od dalszej demoralizacji. Instrukcja ta jednak z uwagi na swoją zbytnią jak na owe czasy postępowość oraz brak niezbędnych środków materialnych nie została zrealizowana.
b. Domy poprawy w Warszawie
Powstałe na zachodzie Europy domy poprawy, w Polsce – poza Gdańskiem – nie znalazły żadnego oddźwięku. Ten stan rzeczy trwał do XVIII wieku. W roku 1732, z inicjatywy ks. Baudouine’a powstaje w Warszawie pierwszy zakład opiekuńczy dla bezdomnych i biedaków, utrzymywany z funduszów pochodzących z kwesty wśród zamożnych. W roku 1736, również w Warszawie, z fundacji biskupa Rostkowskiego powstaje dom poprawy, który miał na celu “poskromienie i poprawę złych i swawolnych ludzi” (Czerwiec M. 1958, s. 22). Do domu poprawy przyjmowano przestępców skierowanych przez sądy świeckie i kościelne. Stosowano tam przymusową pracę, w celu przysposobienia ich do zawodu i wyrobienia u nich nawyków pracy.
c. Koncepcje i praktyka penitencjarna w Polsce w XVIII i XIX wieku
W roku 1767 zorganizowane zostało w Warszawie więzienie zwane marszałkowskim. Nazwa ta pochodziła stąd, że powstało ono z inicjatywy i utrzymywane było ze środków finansowych marszałka L u b o m i r-s k i e g o. Więzienie posiadało administrację wojskową, a jego funkcjonowanie oparte było na ścisłych przepisach. Do więzienia przyjmowano skazanych przez sąd marszałkowski. Więźniowie byli zatrudniani, korzystali z opieki lekarskiej, mieli prawo odwiedzin przez bliskich, a nawet prawo wniesienia skargi na administrację do samego marszałka. Każdy więzień posiadał własne łóżko i otrzymywał czystą bieliznę. Skazani traktowani byli surowo, ale grzecznie i humanitarnie. Więzienie marszałkowskie istniało 28 lat dając przykład wysokiego poziomu organizacji i wzorowego wykonywania kary pozbawienia wolności, jednakże jego idee nie rozpowszechniły się szerzej.
Więziennictwo polskie pod koniec XVIII wieku było dość zacofane. “W dziedzinie teorii prawa karnego, funkcji kary, roli kary pozbawienia wolności – pisze Stanisław Walczak we wstępie do Memoriału J. U. Niemcewicza-polska myśl teoretyczna pozostawała w tyle za prądami liberalnymi wyłaniającymi się na zachodzie Europy, a szczególnie we Francji i Włoszech. Miernikiem tego postępu było przypisywanie karze pozbawienia wolności funkcji poprawczej w stosunku do skazanego, kształtującej się stopniowo jako samodzielny rodzaj kary. Pojawiające się na zachodzie Europy w drugiej połowie XVIII wieku -a następnie pod jej wpływami u schyłku XVIII wieku w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej – nowe postępowe myśli o wychowawczym celu kary i jego realizacji w praktyce penitencjarnej z trudem torowały sobie drogę na gruncie polskim” (Niemcewicz J. U., 1962, s. 7).
Polscy myśliciele z uporem, choć bez większego efektu, walczyli o reformy w dziedzinie ustawodawstwa karnego i ustroju więziennictwa. Hugo Kołłątaj, współtwórca Konstytucji 3 Maja, żąda równości wobec prawa wszystkich obywateli oraz ograniczenia kary śmierci. Józef Szy-manowski domaga się stopniowania kar, podkreślając wyraźnie ich funkcje poprawcze i wychowawcze. W jego rozumieniu kara więzienia powinna zwracać społeczeństwu człowieka lepszego, naprawionego.
Julian Ursyn Niemcewicz, wskutek osobistych doświadczeń związanych z uwięzieniem w twierdzy petropawłowskiej, po odzyskaniu wolności odbywa podróż naukową w celu zapoznania się z więziennictwem Ameryki Północnej.
Po powrocie do kraju w 1807 r. przedstawia rządowi Księstwa Warszawskiego projekt reformy więziennictwa polskiego w duchu spostrzeżeń poczynionych na Zachodzie. Projekt ten jednak zaginął nie wywierając zamierzonego skutku1. W roku 1818 Niemcewicz przypomina raz leszcze swe myśli w pracy pt. “O więzieniach publicznych czyli domach pokuty rzecz krótka”.
Z reformatorskimi koncepcjami występują ponadto Ksawery Potocki (1819 r.), Aleksander Kożuchowski (1825 r.), Józef Haller (1825 r.), Andrzej Zamoyski (1830 r.), Fryderyk Skarbek (1822 r. i 1830 r.) i Mirosław Henryk Nakwaski. Ten ostatni dokonał nawet krytyki systemu celko-wego jako systemu wyniszczającego fizycznie, proponując organizację zakładów penitencjarnych w formie kolonii rolnych.
Po Kongresie Wiedeńskim i utworzeniu Królestwa Kongresowego, w 1818 r. uchwalony został po raz pierwszy w historii państwa polskiego kodeks karny, w związku z czym zaczęto poważnie zastanawiać się nad praktyczną realizacją kary pozbawienia wolności. Około 1830 r. kierownictwo więzień polskich powierzono Skarbkowi. Dążył on przede wszystkim do takiego zorganizowania więziennictwa, aby oddzielić więźniów karnych od więźniów śledczych, co nie zostało jeszcze osiągnięte w krajach zachodnich. W Warszawie wybudowano więzienie śledcze, które stało się niebawem wzorem naśladowanym przez państwa zachodnie2. Wybudowano ponadto więzienia w Siedlcach, Kaliszu i Płocku. Przebywali w nich przeważnie więźniowie śledczy. Skarbek, zajmując się praktyczną organizacją więziennictwa, nie zaniedbuje jednak studiów teoretycznych. Siedzi on myśl penitencjarną Zachodu, ze swej strony wnosząc do niej wiele cennych koncepcji. Jego dziełem jest typologia przestępców, gdyż wychodzi on z założenia, że warunkiem skutecznego wychowania jest znajomość charakteru więźnia, jego skłonności oraz przyczyn, które doprowadziły do przestępstwa. Skarbek wyróżnia dwie kategorie przestępców: do pierwszej zalicza tych, którzy przestępstwa popełnili z afektu lub nędzy; do drugiej tych, którzy mają skłonności do czynienia zła i złe nałogi. Dziełem Skarbka jest opracowanie statystyki więziennej, z której wynika, że w owym okresie było 27% recydywistów.
Skarbek kładł duży nacisk na organizowanie opieki nad młodzieżą moralnie zagrożoną. Dążył on nie tylko do najlepszego sposobu wykonywania kary pozbawiania wolności w celu skutecznego wychowywania ,1 przestępcy, ale poprzez opiekę nad młodzieżą moralnie zagrożoną starał
I się zapobiegać jej wykolejeniu i przestępczości. Przestępczość nazywa on
* Rękopis Juliana Ursyna Niemcewicza odnaleziony został w 1958 r. w archi-j wach NRD przez dr Mieczysława Klimowicza. Memoriał opracowany i opatrzony | wstępem przez Prof. dr Stanisława Walczaka został opublikowany w pracy pt. j Julian Ursyn Niemcewicz-Memoriał o nowym systemie więzień ustanowionym w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Warszawa 1962.

Artykuł dotyczy następujących zagadnień:

  • kara mierci w Polsce
  • wizienia w polsce
  • historia więziennictwa w polsce
  • historia rozwoju wieziennictwa
  • rozwoj wieziennictwa
  • kara górnej wieży dla szlachty
  • więziennictwo pdf
  • zarys historii więziennictwa
  • kara wieży górnej
  • rozwój więziennictwa w polsce artykuł
  • więzieinnictwo w polsce początki
  • początki więziennictwa w polsce
  • reformy wieziennictwa w polsce
  • niemcewicz a wieziennictwo
  • rozwój więziennictwa w europie
  • rozwój więziennictwa w polsce ksiązka
  • system więziennictwa polskeigo historia artykuł pdf
  • wieziennictwo w polsce
  • kara gornej wiezy
  • historia więziennictwa pdf