HISTORIA MYŚLI PENITENCJARNEJ
Z pierwszymi przejawami myśli penitencjarnej spotykamy się stosun-iwo późno w dziejach społeczeństw, bo dopiero pod koniec XVI wieku. ) tego czasu więzienie było tylko narzędziem brutalnego odwetu, ewen-alnie miejscem, w którym przebywał przestępca oczekując wydania ^roku i jego wykonania. Podstawowym środkiem karnym była śmierć, wysiłki prawodawców szły najczęściej w kierunku takiego uśmiercania, ore by najlepiej satysfakcjonowało społeczeństwo. Wyrok śmierci wy-nywano najczęściej publicznie, łamiąc skazanego kołem, wbijając na l, rozrywając końmi, zakopując żywcem w ziemi itp. Jeżeli społeczeń-va średniowieczne rezygnowały z całkowitego fizycznego unicestwienia zestępcy, to jednak nie powstrzymywały się od oszpecania go. Stoso-ino często obcinanie kończyn, uszu, wyrywanie języka, napiętnowanie, yli wypalenie na skórze piętna przestępstwa. Podstawowym jednaik )dkiem karnym była śmierć, najczęściej powolna i bolesna. Na śmierć azywano mężczyzn i kobiety, starców, a także i młodzież.
Dla społeczeństw średniowiecznych śmierć nie poprzedzona odpo-ednio długimi i ciężkimi cierpieniami była środkiem karnym zbyt .bym. Więzienie w tych czasach było tylko karą poboczną, jednym ze )dków odwetu. W celu uczynienia z więzienia kary podstawowej i samo-lelnej, trzeba było poddać gruntownej rewizji pojęcie kary. Warunki i takiego przedsięwzięcia zaistniały w społeczeństwach ekonomicznie zwijających się intensywnie. Na czoło wysuwa się tu mieszczaństwo lenderskie, które dążąc do zabezpieczenia rozwijającego się handlu zda-iło sobie coraz bardziej sprawę z tego, że dotychczasowe środki karne ; zabezpieczają jego interesów. Wpływ wywierały tu również prądy łysłowe niosące ze sobą postęp i ogólny rozwój społeczeństwa. W Ho-idii powstają zakłady, które nie są więzieniami w pełnym tego słowa aczeniu, ich wpływ jednak na rozwój więziennictwa jest ogromny.
l. Początki myśli penitencjarnej w znaczeniu współczesnym
Zakłady dla włóczęgów. Z inicjatywy radnych miasta ‘Amsterdam, pod bezpośrednim wpływem skazania szesnastoletniego chłopca za kradzież i zabójstwo w 1589 r., postanowiono wybudować dom, w którym znaleźliby miejsce przestępcy młodociani, włóczędzy i żebracy. W roku 1595 wybudowano zakład dla mężczyzn, a w roku 1596 dla kobiet. W wybudowanych zakładach umieszczano początkowo włóczęgów, żebraków, przestępców młodocianych, prostytutki, chłopców źle prowadzących się i krnąbrnych. Z biegiem czasu w domach tych zaczęto umieszczać
wszystkich złoczyńców skazywanych na kary do 20 lat pozbawienia wolności.
Punktem wyjścia działalności zakładów amsterdamskich była chęć poprawy małoletnich przestępców i przyzwyczajenie ich do pracy. Zamierzone cele wychowawcze próbowano osiągać przez zatrudnianie więźniów w warsztatach mechanicznych, przy przędzeniu wełny, wyrobie sukna, wygładzaniu kolorowego drzewa itp. Za wykonywaną pracę więźniowie otrzymywali wynagrodzenie, z którego część wręczano im co tydzień, a część odkładano na tzw. fundusz wyjściowy (fonds de sortie).
W zakładach amsterdamskich zauważono jednak szybko, że wspólne przebywanie w tych samych celach (izbach) niebezpiecznych zbrodniarzy z chłopcami oddanymi dla moralnej poprawy nie prowadzi do dobrych rezultatów, dlatego też w 1603 r.wybudowano oddzielny budynek dla młodzieży, w którym w nocy chłopcy przebywali oddzielnie, w dzień zaś pracowali wspólnie z innymi więźniami. Dało to początek więzieniu celko-
wemu, które później na kontynencie amerykańskim rozwinęło się w system zwany auburnskim.
W zakładach amsterdamskich starano się o poprawę moralną pensjonariuszy. W skład personelu zakładu wchodził stale pastor i nauczyciel. Pierwszy z nich miał za zadanie poprawę etyczną i sprawowanie opieki religijnej nad uwięzionymi, odprawianie modłów i wygłaszanie budujących kazań; nauczyciel uczył czytania i pisania, starał się drogą rozmów i dyskusji rozwinąć umysły swych uczniów. Za wzorem Amsterdamu podobne zakłady powstają: w Lubece w 1613 roku, w Hamburgu w 1622 roku i w Gdańsku w 1629 roku.
We Włoszech za sprawą papieża Klemensa XI powstaje w 1703 r. przytułek §w. Michała, który w rozpropagowaniu idei moralnej naprawy przestępców odegrał podobną rolę, jaką na północy Europy spełnił zakład w Amsterdamie. W roku 1735 Klemens XII otworzył więzienie dla kobiet, urządzone według wzorów §w. Michała. W dalszej kolejności powstają więzienia w Turynie (1757), w Wenecji (1760) i w Mediolanie (1759), gdzie dzięki inicjatywie cesarzowej austriackiej Marii Teresy zorganizowano celkowy zakład karny, który stał się następnie wzorcem dla zakładu penitencjarnego w Gandawie (1775 rok). (Por. Rabinowicz L., 1933.)
a. System celkowy
Zakład w Gandawie był pierwszym wzorowym więzieniem zorganizowanym według systemu celkowego. Rozpropagowanie tego systemu jest zasługą Anglika Johna Howarda (1726-1790), który zwiedził niemal wszystkie więzienia europejskie i następnie opisał je w dziele pt. Stałeś o f prisons, wydanym w 1777 r. Książka Howarda odbiła się głębokim echem i wywołała protest przeciw okropnemu stanowi więzień, wzbudzając równocześnie szerokie zainteresowanie nowymi koncepcjami więzienia i sposobami wykonywania kary, Howard w dziele swoim nawoływał do zaniechania dotychczasowych sposobów traktowania więźniów i postulował wykonywanie kary pozbawienia wolności według systemu, z jakim spotkał się w więzieniu w Gandawie. Realizację jego postulatów podjęto w Anglii, gdzie w 1791 r. w Gloucester powstało pierwsze więzienie naśladujące wzory gandawskie. W tym samym czasie inny Anglik B e n t h a m proponuje zmianę architektury więzień, tak aby odpowiadała ona nowym założeniom systemu celkowego.
Mimo ożywienia prądów umysłowych, na kontynencie europejskim nie doszło jednak do zasadniczych przemian o charakterze praktycznym. Stara Europa okazała się zbyt konserwatywna. Zasadniczych reform dokonano dopiero w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej opierając się na postępowych prądach umysłowych Europy i dzięki wysiłkom wielkiego uczonego i reformatora Beniamina Franklina. Rozwinęły się tam dwa systemy penitencjarne: pensylwański i auburnski. Były to dwie oryginalne postacie systemu celkowego, który w Ameryce ukształtował się pod wpływem dwóch czynników: ograniczenia kary śmierci i religijnej doktryny kwakrów. Naczelnym dążeniem kwakrów było wprowadzenie osamotnienia celkowego “ponieważ z jednej strony chroniło ono od gorszącego wpływu bardziej zepsutych więźniów, z drugiej zaś – umożliwiało rozmyślania nad winą, co z kolei miało powodować skruchę i wreszcie odrodzenie moralne…” (Czerwiec M., 1958, s. 33).
Pierwsze więzienie systemu pensylwańskiego zbudowano w 1790 r. w małej miejscowości Cherry Hill w pobliżu Filadelfii. System ten zakładał absolutne osamotnienie więźnia o każdej porze dnia, jednak wobec dużej liczby kierowanych tam więźniów z całkowitego osamotnienia szybko zrezygnowano i osadzono w jednej celi po kilka osób.
W Stanach Zjednoczonych obok systemu pensylwańskiego kształtował się drugi system, auburnski (od nazwy miasta Aubum, gdzie wybudowano więzienie w 1816 r.). Po dwuletnim okresie próby przekonano się o szkodliwym wpływie całkowitego osamotnienia (spośród 80 więźniów poddanych całkowitemu osamotnieniu, przy życiu zostało tylko 2, inni zmarli albo popełnili samobójstwo). Najlepsze wyniki osiągnięto przy zastosowaniu osamotnienia w nocy i wspólnej pracy w czasie dnia, a równocześnie zakazie rozmawiania. Więziennictwo amerykańskie do myśli penitencjarnej wniosło cztery zasadnicze elementy: l) ideę nowoczesnego więzienia jako zakładu karnego dla przestępców, 2) ustrój celkowy definitywnie ukształtowany, 3) wychowawcze cele więzienia i 4) inicjatywę organizacyjną i energię reformatorską. (Rabinowicz L., 1933, s. 40-41;
Czerwiec M., 1958, s. 36).
Artykuł dotyczy następujących zagadnień:
- psychologia penitencjarna
- pod bezpośrednim wpływem skazania szesnastoletniego chłopca za kradzież