Aby sprostać wyżej omówionym wymaganiom, psycholog nie może być izolowany od codziennego życia kliniki. Praca jego nie może i nie powinna się ograniczać do prowadzenia badań w gabinecie czy pracowni psychologicznej. Jego kontakt z pacjentami nie może się zawężać do obserwacji w gabinecie psychologicznym, czy nawet do wyrywkowych obserwacji chorych w oddziale. Dobro jego pracy wymaga także stałego kontaktu z lekarzami. Pełny i zgodny z jego kwalifikacjami udział w codziennym życiu kliniki gwarantuje dopiero możliwie wszechstronną orientację w problemach klinicznych i stwarza najlepsze warunki współpracy. Możliwości wspólnej pracy istnieje wiele; omówimy tu najważniejsze. Systematyczny udział psychologa w wizytach lekarskich daje mu okazję poznania nowych pacjentów, zorientowania się w aktualnym stanie chorych – szczególnie tych, których bada lub którymi wspólnie z lekarzem opiekuje się. Udział psychologa w tych wizytach daje też pacjentom możliwość zwrócenia się wprost do niego z różnymi problemami. Przy tej okazji psycholog otrzymuje także bieżące informacje o życiu społeczności oddziału i o wzajemnych stosunkach między pacjentami. Ponadto, znając z relacji personelu pielęgniarskiego a także samych chorych ich stan somatyczny, może łatwiej uniknąć badań w warunkach niekorzystnych – w stanach zmęczenia, podwyższonej temperatury, po nieprzespanej nocy itp. Podobne znaczenie ma udział psychologa w omawianiu bieżącego planu postępowania diagnostycznego w stosunku do poszczególnych pacjentów. Psycholog może wówczas uzgodnić terminy swoich badań tak, aby poprzedzały one np. takie zabiegi diagnostyczne, jak pneumoencefa-lografia; może także prosić o przedłużenie czasu potrzebnego mu na uzupełnienie badań psychologicznych, jednocześnie uzgadnia z lekarzami, aby nie informować pacjenta o niektórych przewidzianych badaniach, jeżeli uzna, że informacje te mogłyby odbić się w sposób niepożądany na wynikach badań psychologicznych.
166
Następnym ważnym momentem spotkań psychologa z całym zespołem lekarskim są konferencje kliniczne, na których omawia się wspólnie problemy diagnostyczne i terapeutyczne. Obecność psychologa powinna być obowiązkowa w przypadkach omawiania chorych, którzy byli poddani także badaniom psychologicznym. W takich sytuacjach psycholog przedstawia psychologiczny aspekt problemów diagnostycznych. Może on wówczas wyjaśnić szereg spraw i mieć sprawdzian, na ile jego praca okazała się pożyteczna; powinien także brać żywy udział w ogólnej dyskusji nad konkretnym przypadkiem. Ponadto wydaje się, że psycholog powinien uczestniczyć w omawianiu przypadków trudnych diagnostycznie także wówczas, gdy sam nie brał udziału w opracowywaniu diagnozy, gdyż może się okazać, że po zapoznaniu się z materiałem badania psychiatrycznego i badań dodatkowych dostrzeże on istotny problem, który mógłby znaleźć wyjaśnienie w badaniach psychologicznych.
Psycholog uczestniczy również w zebraniach naukowych kliniki, na których poznaje nowe poglądy psychiatryczne, nowe zagadnienia z zakresu psychopatologii i pokrewnych dziedzin, orientuje się w pracach badawczych kliniki, w których zresztą często sam bierze udział, lub też przedstawia problemy psychologiczne ważne dla kliniki.
W mniejszym gronie spotyka się on z lekarzami, jeżeli wspólnie z nimi opiekuje się chorym; dyskutuje wówczas wyniki pracy diagnostycznej i terapeutycznej lub sądowo-orzeczniczej.
Większość czasu psycholog poświęca jednak samodzielnej pracy diagnostycznej i psychoterapeutycznej. Aby podołać wszystkim tym obowiązkom musi, szczególnie w początkowych okresach pracy, narzucić sobie wyraźny i jednocześnie plastyczny harmonogram ustalający czas poszczególnych działań. Jest to oczywiście sprawa, którą każdy praktyk rozwiązuje indywidualnie, ale ważne jest, aby od początku jego praca miała charakter zorganizowany pod względem czasu. Ponieważ badania psychologiczne, a szczególnie żmudne czynności interpretacyjne i pełne opracowanie wyników wymagają znacznego nakładu czasu, wskazane jest uzgodnienie w zespole odpowiedniego limitu pacjentów kierowanych do badań psychologicznych. Jest to szczególnie ważne w początkowym okresie pracy młodych psychologów-praktyków, umożliwia bowiem kierowanie się zasadą jakości, a nie ilości, i tym samym zapobiega niedokładności oraz powierzchowności w ich pracy.
Mimo że napisano tu wiele o zespołowych czynnościach psychologa, zaznaczyliśmy jednak, że przeważającą część jego działalności stanowi samodzielna praca. Aby psycholog mógł przeprowadzać badania, opracować ich wyniki i prowadzić psychoterapię zachowując wszelkie zasady metodologiczne, musi on do tych celów dysponować odpowiednim pomieszczeniem. Gabinet psychologiczny powinien przede wszystkim zapewnić prawidłowy przebieg pracy psychologa. Osiąga się to wówczas, gdy będzie to pomieszczenie przeznaczone tylko do tych celów i jeżeli dzięki odpowied-
niemu urządzeniu gabinetu wyeliminuje się typowo szpitalny bądź laboratoryjny charakter jego wnętrza. Wnętrze gabinetu powinno zapewnić badanym atmosferę spokoju, poczucie bezpieczeństwa i pewną wygodę;
powinno jednocześnie ułatwiać koncentrację i odprężenie.
Oprócz ogólnego wyposażenia gabinetu psychologicznego, które ma wpływ zwłaszcza na samopoczucie badanego, niezmiernie ważne jest wyposażenie specyficzne – a więc materiały do badań, pomoce, testy i aparatura ogólnorejestracyjna i psychologiczna.
Specyficzne wyposażenie gabinetu psychologicznego powinno obejmować: potrzebne blankiety i arkusze do badań, najbardziej przydatne i sprawdzone (Sundberg N. D., Tyler L. E., 1963; Obuchowski, 1966), materiały testowe, jak: skala Wechsiera dla dorosłych, a jako uzupełniające testy Kohsa i Ravena, tzw. testy organiczne – test Graham-Kendall, test Bender-Gestalt, test Bentona; z testów projekcyjnych – test Rorschacha, TAT, test Zdań Niedokończonych, test Rosenzweiga; z inwentarzy osobowości – MMPI, inwentarz Cattella, kwestionariusz MPI Eysencka; skale obserwacyjne ogólne i tematyczne, zaadaptowane z zagranicznej literatury lub skonstruowane samodzielnie przez psychologa, zależnie od potrzeb placówki, w której pracuje (według obowiązujących teoretycznych zasad konstrukcji i sprawdzania skal obserwacyjnych) oraz liczne pomoce do eksperymentów klinicznych. Nowoczesna pracownia psychologiczna powinna być także wyposażona, choćby w najbardziej podstawowy zestaw aparatury ogólnorejestracyjnej i pomiarowej, jak: magnetofony, stopery, czasomierze elektryczne, ewentualnie poligraf; aparaturę psychologiczną, jak: ekspozytory bodźców, termometr, tapping test, konfliktograf itp. Ponadto psycholog powinien pamiętać o zaopatrzeniu się w podręczną bibliotekę, zawierającą pozycje potrzebne do opracowania materiału diagnostycznego i programowania badań eksperymentalnych.
Nasze uwagi uzupełnimy jeszcze omówieniem znaczenia sposobu gromadzenia materiałów diagnostycznych (protokołów badań, wytworów chorych, orzeczeń psychologicznych itp.). Administracyjnie rozwiązuje się tę sprawę najczęściej w ten sposób, że wymaga się dołączenia wszystkich, niekiedy bardzo bogatych objętościowo materiałów do historii choroby pacjenta, która, jak wiadomo, po zwolnieniu chorego z kliniki czy szpitala, zostaje przekazana do centralnego archiwum danej placówki. Ten sposób gromadzenia dokumentacji ma dla psychologa pewne ujemne strony, które ujawniają się szczególnie wówczas, gdy psycholog, na podstawie określonych partii zebranego materiału, próbuje uogólnić swoje doświadczenie praktyczne lub opracować wyniki swoich badań w postaci pewnych uogólnionych wniosków empirycznych. Trudność w zebraniu potrzebnego materiału powoduje najczęściej trudny dostęp do przeprowadzonych badań. Problem ten można by rozwiązać przez prowadzenie osobnego archiwum części materiałów psychologicznych (co jednak ze względów administracyjnych nie jest popierane) albo też w ten sposób,
168
że psycholog prowadzi na własny użytek wykazy przeprowadzonych badań, w których notuje dane personalne pacjenta, datę przyjęcia, rodzaj zastosowanych metod i krótkie wnioski z badań, niekiedy także z przebiegu psychoterapii. Jest to oczywiście sprawa indywidualnego podejścia psychologa. Ważne w każdym razie jest to, aby wszystkie, nawet najdrobniejsze materiały były przechowywane skrupulatnie, nie ulegały zdekompletowaniu i aby były łatwo dostępne.