Często jednak psychologowi stawia się konkretne wymagania. Z. szeregu doniesień (Garfieid L., 1957; Susułowska M., 1966) wynika, że dotyczą one przeważnie orientacyjno-poznawczej strony osobowości. Najczęściej psychologowi stawia się zadanie ustalenia poziomu sprawności intelektualnej badanego pacjenta i to zdaje się wynikać z przekonania, że psycholog jest wyposażony w odpowiednie narzędzia pomiaru, a także z pewnej tradycji w praktyce klinicznej. Wymagania tego typu stawia się najczęściej wówczas, gdy istnieją uzasadnione przypuszczenia, że osoba badana wykazuje cechy niedorozwoju umysłowego czy też, że czynności orientacyjno-poznawcze uległy wtórnemu obniżeniu lub że mimo wyraźnych zaburzeń zachowania szereg czynności poznawczych przebiega na wysokim poziomie, wreszcie, że osoba badana ma jakieś szczególne trudności w rozwiązywaniu problemów. W każdym powyższym wypadku psycholog powinien odpowiedzieć na postawione mu konkretne pytania, ale może także, gdy uzna to za wskazane, dostarczyć dodatkowych informacji o badanym, jeżeli uzyskał je w toku badania diagnostycznego. Ważne jest, żeby umiał, gdy zajdzie potrzeba, przeformułować postawione pytania na problemy psychologiczne.
Potrzeby kliniki dyktują też często pytania związane z wykryciem organicznego tła zaburzeń. Psycholog musi być także przygotowany na to, że będzie musiał odpowiedzieć na konkretne pytania, wymagające pogłębionych badań nad dysfunkcjami poszczególnych procesów psychicznych, jak np. pamięć, myślenie itp.
Rozwiązanie problemów dotyczących diagnozy osobowości, a więc całego mechanizmu sterującego zachowaniem się, to jedno z bardziej zróżnicowanych wymagań, jakie klinika stawia psychologowi pracującemu na jej terenie. Pytania z tego zakresu dotyczą: ogólnej oceny osobowości – często sięgającej okresu przed chorobą (problem bardzo trudny) i oceny zaburzeń osobowości albo też dotyczą spraw bardziej szczegółowych, jak wykrycie mechanizmów zaburzeń, podstawowych obszarów konfliktowych, wpływu czynników społecznych i sytuacyjnych na kształtowaa-ue się osobowości i powstawanie jej zaburzeń oraz genezy zaburzeń zachowania. Często też obowiązkiem psychologa jest określenie, na podstawie analizy zaburzonej struktury osobowości, elementów nienaruszonych przez chorobę, którym można nadać miano “rezerw”, a które będą stanowiły podstawę postępowania terapeutycznego.
Wobec szerokiego zakresu zadań diagnostycznych udział psychologa w pracy terapeutycznej, oprócz nielicznych wyjątków, schodzi na plan drugi. Niemniej jednak psycholog musi być przygotowany na to, że oprócz szeroko pojętego oddziaływania psychoterapeutycznego w czasie każdorazowego kontaktu z chorym, stanie przed koniecznością wzięcia udziału w psychoterapii indywidualnej lub prowadzenia jej, kierowania psychoterapią grupową, a także przed koniecznością uczestniczenia w wielu innych formach oddziaływania psychokorekcyjnego, jak socjoterapia, te-
162
rapia pracą itp. – zwanych ogólnie rehabilitacją lub reedukacją chorych. Powinien także przewidzieć i być przygotowany do wykonywania jeszcze jednego zadania, mianowicie psychologicznej kontroli wyników różnych form terapii.
Podsumowując możemy więc powiedzieć, że oba źródła – psychologiczne i psychiatryczne, nie dostarczają w zasadzie informacji sprzecznych o zadaniach psychologa praktyka. Psycholog, jeżeli będzie umiał harmonijnie realizować wymagania natury psychologicznej i psychiatrycznej bez szkody dla własnej specjalności, nie powinien z tych powodów mieć zasadniczych trudności w swojej pracy.
3. Czynniki, od których zależy rola psychologa w lecznictwie psychiatrycznym
Warunki pracy psychologa klinicznego zależą w każdym indywidualnym przypadku od szeregu bardzo różnych czynników. Najważniejsze •z nich można podzielić na trzy grupy: a) czynniki organizacyjne obejmujące przede wszystkim strukturę organizacyjną instytucji lub oddziału, w którym psycholog pracuje. Przykładowo w oddziale nerwicowym psycholog jest – w całym tego słowa znaczeniu – współpracownikiem psychiatry. Wykonuje tu pracę diagnostyczną z uwzględnieniem wszystkich jej elementów, pracę terapeutyczną i jako członek zespołu diagnostyczno-leczniczego bierze udział w kontroli wyników leczenia. Oddział obserwacyjno-sądowy szpitala lub kliniki stawia natomiast przed nim przede wszystkim zadania diagnostyczne i to specyficznego rodzaju. W oddziale rehabilitacyjnym dla schizofreników psycholog wykonuje znowu innego rodzaju pracę diagnostyczną, wymagającą pogłębionych wiadomości o tego typu zaburzeniach, programuje wspólnie z całym zespołem formy oddziaływania korekcyjnego i kontroluje ich przebieg i wyniki. Psycholog zatrudniony w klinice, oczywiście jeżeli nie pracuje w jednym wydzielonym oddziale, powinien być przygotowany do wszechstronnej pracy diagnostycznej, gdyż w klinice spotka pacjentów przejawiających niemal wszystkie formy zaburzeń zachowania się. W tych wypadkach zakres jego pracy diagnostycznej może być niekiedy uzależniony od ogólnego kierunku badawczego danej kliniki, co będzie stanowiło o pewnej specjalizacji diagnostycznej, np. psychologiczna diagnoza zaburzeń typu schizofrenicznego czy typu afektywnego (depresje). Praca terapeutyczna w tego typu placówce, jeżeli oczywiście nie prowadzi się programowo psychoterapii grupowej lub innych form oddziaływania korekcyjnego, najczęściej ogranicza się do psychoterapii indywidualnej.
Wspólne dla wszystkich instytucji psychiatrycznych zatrudniających psychologa klinicznego będą czynniki personalne rozumiane tu bardziej ilościowo, tzn. proporcjonalna w stosunku do liczby chorych, a bardziej
ii*
163
jeszcze w stosunku do zapotrzebowania na pracę psychologa – liczba etatów dla tego rodzaju specjalistów. Tym bowiem często tłumaczy się niewłączanie psychologa klinicznego do pracy psychoterapeutycznej. Niemałą rolę będą również odgrywały czynniki czysto materialne, umożliwiające wyposażenie pracowni psychologicznej w odpowiedni zestaw pomocy i aparatury do badań. Ponadto na rolę psychologa, zakres jego pracy i jej przydatność mogą wpłynąć dodatnio lub ujemnie pewne ukształtowane formy pracy psychologa. W przypadku, gdy organizacja tej pracy nie jest zgodna z aktualnym stanem i rozwojem psychologii klinicznej, warto się zastanowić, dla dobra obu zainteresowanych stron, nad odpowiednią jej modyfikacją. Wydaje się jednak, że czynniki organizacyjne nie determinują jeszcze w całości roli .psychologa-praktyka.
Duże znaczenie ma również druga grupa czynników: b) cechy osobowości psychiatry, z którym współpracuje psycholog. Rozpatrzymy tu tylko te, które wiążą się z rolą zawodową psychiatry, a przede wszystkim jego znajomość zagadnień psychologicznych, a tym samym także jego orientacja w możliwościach i kwalifikacjach psychologa. Wskazują na to wyraźnie problemy, z jakimi psychiatrzy zwracają się do psychologa. Lekarze dobrze zorientowani w problematyce psychologii klinicznej zwracają się do psychologa z różnorodnymi problemami dotyczącymi szerokiego zakresu cech osobowości chorych. Stawiają przykładowo następujące pytania: “Jaka jest sprawność poznawcza pacjenta i co wpłynęło na aktualne jej ukształtowanie?”; “Jaki jest udział w obecnym stanie chorego czynników społecznych i osobowościowych?”; “W jaki sposób badany reaguje na sytuacje trudne i jaka jest jego odporność na tego rodzaju sytuacje?”. Ponadto ta grupa psychiatrów, gdy nie ma obiektywnych przeszkód, pozostawia psychologowi swobodę w dysponowaniu czasem na badania, a nad wynikami badań dyskutuje, żąda wyjaśnień, dając tym samym dowód zainteresowania, co gwarantuje przydatność badań psychologicznych. Grupa lekarzy-psychiatrów mniej zorientowanych w specyfice pracy psychologa klinicznego stawia pytania o mniejszym zakresie, bardziej jednostajne, przeważnie dotyczące sprawności intelektualnej, oczekując przy tym ścisłych danych ilościowych (iloraz inteligencji, procent obniżenia intelektu) bez wyjaśnienia cech jakościowych. Bywa też tak, że proszą oni o wykonanie określonego testu, np. testu Wechsiera, nie podając problemu merytorycznego. Zdarza się, że oczekują wykonania badań w skróconym czasie, a wyników nie omawiają z psychologiem, nie dając mu tym samym okazji do zorientowania się w przydatności jego pracy. Inny nieco wpływ na pracę psychologa mają wiedza i poglądy lekarza natury psychiatrycznej.
Kolejną i chyba najważniejszą grupą czynników są: c) c e c h y osobowości psychologa klinicznego – przede wszystkim jego wiedza psychologiczna, psychopatologiczna i psychiatryczna, umiejętność stosowania tej wiedzy do rozwiązywania problemów praktycznych, a także
164
umiejętność dostrzegania i wyszukiwania problemów psychologicznych. psycholog, dzięki umiejętnemu, rzeczowemu i taktownemu ustawieniu się w zespole diagnostyczno-leczniczym kliniki czy to w roli członka iteamu, czy też konsultanta, może wnieść wiele pozytywnych elementów do procesu kształtowania swojej roli zawodowej. Wnosząc bowiem do współpracy z lekarzami wartościowe i komunikatywne psychologiczne opracowania problemów diagnostycznych może on poszerzyć i odpowiednio ukształtować orientację swoich współpracowników o rzeczywistych możliwościach psychologa klinicznego i przydatności jego pracy. Jeżeli jednak nie wykorzysta szansy propagowania dorobku naukowego i praktycznego zastosowania psychologii klinicznej, to nie tylko działa ze szkodą dla własnej specjalności, ale sam zacieśnia i spłyca zakres swojej pracy i ogranicza jej przydatność. Pełne wykorzystanie pracy psychologicznej wymaga od praktyka aktywnego włączenia się w całokształt problemów klinicznych, a to zależy nie tylko od jego wiedzy i pewnych umiejętności, ale także od zaangażowanej postawy zawodowej, ciągłego dokształcania się w zakresie obu specjalności i od dobrej organizacji pracy.
Podsumowując możemy więc stwierdzić, że zadania zawodowe psychologa klinicznego określone są z jednej strony przez teoretyczno-me-todologiczne podstawy jego specjalności, z drugiej przez potrzeby teore-tyczno-praktyczne danej placówki lecznictwa psychiatrycznego. Czynnikami modelującymi rolę psychologa-praktyka są: a) czynniki organizacyjne poszczególnych instytucji psychiatrycznych, b) cechy osobowości specjalistów, z którymi psycholog współpracuje, a przede wszystkim c) cechy osobowości psychologa – jego kwalifikacje zawodowe, postawa aktywna i zaangażowana oraz taktowne ustosunkowanie się do chorych i współpracowników.
Artykuł dotyczy następujących zagadnień:
- cechy psychologa klinicznego
- cechy dobrego psychologa