mózgu, na skład chemiczny krwi, te, które uruchamiają autonomiczne mechanizmy termoregulacyjne (hydroterapia) itp. Tak rozumiane metody psychokorekcyjne obejmują nie tylko wszelkie formy “psychoterapii”, w toku której za pomocą manipulowania sytuacjami zewnętrznymi, np. stosunkami interpersonalnymi między badanym i psychoterapeutą, uruchamia się ośrodkowe mechanizmy prowadzące w rezultacie do korektury zaburzenia, lecz również organizowanie życia chorego przez wdrażanie go do określonej pracy, stwarzanie mu możliwości rozrywki itp. oraz długofalowe zabiegi reedukacyjne stosowane w wychowaniu tzw. psychopatów czy resocjalizacji przestępców.
Pewne trudności sprawia podanie jakiegoś systematycznego podziału metod psychokorekcyjnych. Terminy stosowane dziś, takie jak psychoterapia, rehabilitacja, reedukacja itp. są i mętne, i niejasne. Niełatwo np. powiedzieć, czy “psychoterapię” należy uważać za formę reedukacji czy za jakiś odrębny od niej zabieg, skoro wiadomo dziś, że w istocie podstawą wszelkiej psychoterapii jest uczenie się (Shoben E. J.; W: Eysenck H. J., 1960 b, s. 52). Równie kłopotliwy jest problem, czy tzw. terapię zachowania, opartą na teorii uczenia się, uważać – jak to czyni Eysenck – za zabieg zupełnie inny od psychoterapii (Eysenck, 1960 b, s. 11), czy też traktować ją jako pewną swoistą formę psychoterapii. Można by szukać rozgraniczenia tych terminów na podstawie tego, do jakiego celu stosuje się dany zabieg. Tak np. wydawałoby się, że o różnych rodzajach psychologicznej “terapii” (psychoterapia, terapia zachowania, terapia pracą) można mówić tylko wówczas, gdy celem zabiegu jest usunięcie czy złagodzenie określonych objawów chorobowych, “rehabilitacja” oznaczałaby te zabiegi, które stosuje się do osób z trwałym defektem ośrodkowym, defektem narządów ruchu czy zmysłów, aby umożliwić osobnikowi, pomimo wykazywanego przezeń defektu, możliwie normalne funkcjonowanie w społeczeństwie, wtedy zaś gdy mamy do czynienia z człowiekiem i fizycznie, i psychicznie normalnym, ale o osobowości wypaczonej przez środowisko, trzeba by mówić o “reedukacji”. Jednym z działów reedukacji byłaby “resocjalizacja”, czyli wtórne uspołecznienie osób aspołecznych. Trudność polega jednak na tym, że mechanizmy psychologiczne uruchamiane do jednego z tych celów czynne są również wówczas, gdy zabieg korekcyjny przeprowadzamy w innym celu. Na przykład, psychologowie rehabilitacyjni twierdzą, że w skład ich działań wchodzi psychoterapia inwalidów i terapia zajęciowa (por. Hulek A., s. 38 – 9), mówi się nawet o “psychoterapii” przestępców w toku ich resocjalizacji. Wydaje się, że mechanizmy uruchamiane w toku psychoterapii u chorych psychicznie działają również wtedy, gdy odpowiedni zabieg stosujemy do ludzi psychicznie zdrowych, inwalidów czy więźniów i dlatego w tak szerokim znaczeniu posługujemy się terminem “psychoterapia”.
Ponieważ omówienie całokształtu metod psychokorekcyjnych jest w obecnej pracy i tak niemożliwe, problem ich podziału pozostawimy
120
nie rozwiązany, sygnalizując tylko jego istnienie, a ograniczymy się do omówienia tych zabiegów, które określa się jako szeroko rozumianą “psychoterapię”, tzn. oddziaływanie na osoby z zaburzeniami psychicznymi za pomocą korekcyjnych sytuacji.
2. Podział technik psychoterapeutycznych
Techniki psychoterapeutyczne omawia się nieraz pod etykietą nazwisk tych terapeutów, którzy je wprowadzili i efektywnie stosowali. Mówi się np. o “kueizmie”, pewnej postaci autosugestii, wprowadzonej przez francuskiego aptekarza, Emila Coue, o “psychoterapii niekierowanej” Rogersa, o psychoanalizie Freuda itd. Przedstawimy itu pewien podział bardziej systematyczny. Przede wszystkim biorąc pod uwagę, że szereg zaburzeń zachowania ma swoje źródło – przynajmniej częściowo – w trudnych sytuacjach środowiskowych, wyróżnimy grupę psychoterapii pośredniej, która polega na oddziaływaniu nie wprost na badanego, lecz na jego środowisko, oraz terapii bezpośredniej, w toku której oddziałuje się na samego osobnika wymagającego korektury zachowania. Do terapii pośredniej zaliczymy więc np. porady wychowawcze udzielane rodzicom dziecka nerwicowego, natomiast korekcyjną rozmowę z samym dzieckiem trzeba już uważać za formę terapii bezpośredniej.
W terapii bezpośredniej można wyróżnić jeszcze dalsze grupy. Mianowicie, wydzielimy tu zabiegi mające na celu aktywną ingerencję bądź to w mechanizm wywołujący objawy choroby w celu ich usunięcia, bądź też w samą, zaburzoną osobowość chorego, oraz formę drugą – o celu znacznie skromniejszym, mianowicie zmierzającą tylko do podtrzymywania wiary w siebie, usunięcia stanu zrozpaczenia, beznadziejności itd. Nazwiemy je psychoterapią aktywną i podtrzymującą (sup-portive). I wreszcie, z psychoterapii aktywnej wyodrębnimy terapię powierzchowną, objawową, której celem jest usunięcie objawów bez próby zmieniania podstaw osobowości jednostki oraz terapię głęboką, nastawioną właśnie na reorganizację jej osobowości, zmianę wadliwych postaw wobec otoczenia, nierealnych celów, likwidację szkodliwych mechanizmów obronnych itd.
Klasyfikację tę można przedstawić na następującym schemacie: