Akty zachowania przebiegają – tak jak wszystkie czynności organizmu – według określonych praw, tzn. sposób, w jaki człowiek reguluje swoje postępowanie jest zdeterminowany każdorazowym układem warunków. Warunki te można podzleć na dwie grupy: czynniki zmienne składające się na sytuacje oraz determinanty względnie trwałe, tkwiące w osobowości jednostki.
Czym jest sytuacja? Pojęcie to często stosowane w języku potocznym, w psychologii bywa także zastępowane terminem “bodziec” czy “układ bodźców”. Chociaż sytuacja niewątpliwie działa na człowieka szeregiem bodźców, to jednak nie można jej z nimi utożsamiać. Przede wszystkim sytuacja zewnętrzna, to nie izolowane bodźce, ale określone przedmioty i osoby, które pozostają ze sobą w takich a nie innych stosunkach i mają dla jednostki pewną wartość lub przedstawiają zagrożenie. Dlatego sytuacja stanowi dla człowieka stale pewien problem samoregulacyjny: jak zdobyć to, co w niej jest dodatnie, a uniknąć tego, co ujemne, szkodliwe i przykre. Należy podkreślić, że “problem” to nie to samo co “zadanie”. Gdy np. nauczyciel stawia uczniowi zadanie, staje się ono problemem dopiero wtedy, gdy rozwiązanie go przedstawia dla ucznia pewną wartość, np. poznawczą, ambicyjną itp., czy też gdy pozwala mu uniknąć zagrożenia, np. stopnia niedostatecznego. Gdyby jednak zadanie ani go nie cie-
3*
35
kawiło, ani nie stanowiło dlań zagrożenia, nie przedstawiałoby problemu i uczeń nawet nie wysilałby się, aby je rozwiązać.
Szczególnie skomplikowane problemy powstają wtedy, gdy sytuacja ma wartość podwójną: ujemną i dodatnią zarazem; w tym wypadku należy najpierw rozwiązać problem, czy dążyć do osiągnięcia korzyści czy raczej wycofać się z sytuacji, aby uniknąć zagrożenia i dopiero potem zastanawiać się, w jaki sposób wykonać to działanie. Sytuacje takie nazywa się “konfliktowymi” i wyróżnia wśród nich – za K. Lewinem (1935) – trzy rodzaje:
1. Konflikt typu “propulsja – propulsja” (++). Osobnik musi wybierać pomiędzy dwoma wartościami pozytywnymi, tzn. wybór której kolwiek z nich pociąga za sobą stratę drugiej (“Osiołkowi w żłobie dano…”).
2. Konflikt “propulsja – repulsja” (+-). Sytuacja ma pewne aspekty dodatnie dla osobnika, ale ma też inne wyraźnie ujemne. Takimi właśnie sytuacjami posługuje się najczęściej otoczenie społeczne chcąc podporządkować swoim wymaganiom zachowanie jednostki, skłonić ją do wykonania pewnych czynności niemiłych dla niej lub powstrzymać od działań, które, chociaż dla niej okazują się wartościowe, są jednak dla otoczenia niepożądane. W pierwszym wypadku nieprzyjemne działanie (-) osładza się obietnicą nagrody (+), w drugim – działanie upragnione (+) obrzydza się groźbą kary (-).
3. Konflikt typu “repulsja – repulsja” (–). W tym wypadku sytuacja nie ma w ogóle wartości dodatniej, ale okoliczności tak się ukła-daj-ą, że osobnik musi wykonać w niej pewne działanie, wybierając “mniejsze zło”, aby uniknąć większego (sytuacja “między młotem a kowadłem”). Według tego schematu układają się presje społeczne, które mają zmusić jednostkę do wykonania działania dla niej niepożądanego, grożąc za niewykonanie go jakąś bardzo dotkliwą karą.
Sytuacja obejmuje jednak nie tylko przedmioty zewnętrzne aktualnie działające na osobnika, zawiera ona również stale pewne komponenty wewnętrzne. Jednym z nich są procesy następcze stanowiące pozostałość po sytuacjach, w których osobnik brał udział poprzednio. Ktoś, kto niedawno otrzymał przykrą wiadomość, jest przez dłuższy czas zmartwiony czy rozdrażniony i w następnych sytuacjach zachowuje się inaczej niż zachowywałby się, gdyby tej wiadomości nie dostał i był zupełnie spokojny. Drugim elementem wewnętrznym wchodzącym w skład sytuacji są bodźce somatyczne dopływające do mózgu z wnętrza organizmu, poprzez wisceroreceptory. Mimo że człowiek posiada – jak wspomniano – pewną autonomię w stosunku do wpływów ze strony “somy”, silne bodźce organiczne, np. poważne dolegliwości wewnętrzne, przeważnie bardzo utrudniają, a nawet uniemożliwiają normalną aktywność. Dodajmy do tego, że i oddziaływania somatyczne to nie tylko “bodźce”, ale również sygnały mające pewne określone znaczenie. Na przykład, silne
36
bóle wewnętrzne stanowią zwykle sygnał mniej lub bardziej poważnej choroby, grożącej utratą sprawności życiowej, a nawet śmiercią, stąd nie tylko “bolą”, ale też budzą strach.
Zależność zachowania od sytuacji wyraża formuła R = f (S, A, W),
w której R stanowi tradycyjny symbol zachowania, S-jest symbolem sytuacji zewnętrznej, A oznacza “podźwięk” po poprzednich sytuacjach, W – bodźce wewnętrzne, f zaś – to symbol zależności R – od czynników wymienionych po prawej stronie równania.
Artykuł dotyczy następujących zagadnień:
- https://psychologia-kliniczna likala com/734/5-sytuacja-jako-warunek-zachowania/