Mówiąc o fachowym przygotowaniu, jakie psycholog kliniczny powinien zdobyć na studiach, nie będę analizować obecnych programów uniwersyteckich, które zresztą stale, co pewien czas są zmieniane i uzupełniane, a podkreślę tylko te elementy wykształcenia, które wydają się najistotniejsze. Na pierwszym miejscu należy tu wymienić gruntowną wiedzę z zakresu psychologii ogólnej łącznie z psychologią osobowości. Psychologia ogólna dostarcza wiadomości o procesach regulacji zachowania, o spostrzeganiu, myśleniu, uczeniu się, dążeniach i emocjach i o czynnikach, od których zależy ich przebieg; znajomość ich umożliwia dopiero psychologiczną analizę działań, ich wyjaśnienie i wpływanie na nie przez manipulowanie określonymi sytuacjami zewnętrznymi. Znajomość psychologii ogólnej jest dla psychologa klinicznego równie ważna, jak np. znajomość fizyki dla inżyniera konstruktora. Psychologia osobowości informuje o trwałych czynnikach wewnętrznych, od których zależy typowy dla człowieka i różniący go od innych “styl zachowania”. Psychologia współczesna nie dopracowała się jeszcze jednolitej teorii tych czynników, istnieje jednak szereg koncepcji, które pozwalają charakteryzować je w terminach danej teorii i znajomość tych teorii jest konieczna wówczas, gdy mamy opisać osobowość i postawić diagnozę jej zaburzeń. I wreszcie, wiadomości z zakresu psychologii rozwojowo-wychowawczej są potrzebne zarówno dla psychologa, który zajmuje się dziećmi i młodzieżą, jak i dla każdego psychologa klinicznego, gdy chce w świetle życiorysu wyjaśnić występujące u badanego defekty i wypaczenia osobowości błędnymi wpływami środowiskowymi czy też nieprawidłowym rozwojem biologicznym.
Wiadomości z teorii psychologii nie mogą być jednak martwym, werbalnym kapitałem wiedzy, ale doświadczeniem “życiowym”, które psycholog umie stosować do analizy faktów. W toku studiów mają to zapewnić ćwiczenia z psychologii ogólnej, rozwojowej i z psychologii osobowości. Zadaniem ich jest ponadto dać przyszłemu psychologowi praktyczną umiejętność w posługiwaniu się konkretnymi metodami badawczymi, zarówno tymi, które służą do badania poszczególnych procesów-spostrzegania, uczenia się, myślenia itd., jak i głównymi metodami badania osobowości – podstawowymi testami psychometryczmymi (skala Termana-Merrilla, skala Wechsiera, test Ravena), testami psychoorganicznymi (test L. Bender), metodami projekcyjnymi (Rorschach, TAT, test Zdań Niedokończonych) oraz inwentarzami osobowości (MMPI, Maudsiey Personal Inventory).
Drugim elementem wykształcenia fachowego jest wiedza w zakresie przedmiotów pomocniczych, przyrodniczych i lekarskich. Wiedza przyrodnicza obejmuje przede wszystkim dokładną znajomość budowy układu nerwowego i jego czynności, łącznie z budową i czynnościami recepto-
138
rów i efektorów oraz podstawowe wiadomości z teorii ewolucji i genetyki; wiedza lekarska – wiadomości z psychiatrii i neurologii.
Trzeci wreszcie element-to ogólne wykształcenie metodologiczne, znajomość podstaw metodologii ogólnej i znajomość metod statystycznych wraz z umiejętnością takiego programowania eksperymentu, aby jego wyniki można było opracować w sposób statystycznie poprawny.
Wszystko to stanowi jednak tylko zrąb wykształcenia w istocie niezbędnego dla każdego psychologa. Specjalistyczne wykształcenie psychologa klinicznego obejmuje i nowe, dodatkowe wiadomości, i-co jest rzeczą bardzo ważną-opanowanie “myślenia klinicznego”. Wykształcenie specjalistyczne – to zasadniczo teoretyczna wiedza o zaburzeniach zachowania i ich różnorodnym uwarunkowaniu, zarówno przez czynniki organiczne, jak i czynniki “psychologiczne”, oraz o czynnikach działających korekcyjnie. Ale kliniczna wiedza teoretyczna, jak również wiedza metodologiczna, zdobyta w toku studiów podstawowych, jest tylko martwym balastem, jeśli psycholog nie umie się nią posługiwać w praktyce. Dlatego, istotny nacisk należy położyć na tym, co nazwałem “myśleniem klinicznym”. Psycholog kliniczny musi umieć zmobilizować cały kapitał swej wiedzy i zastosować go do analizy konkretnego wypadku, myśleć o człowieku, którego bada w danej chwili i w terminach aktualnie przebiegających u niego procesów regulacyjnych, dążeń, emocji, myślenia, i w terminach znanych sobie teorii osobowości, aby postawić odpowiednie hipotezy, w możliwie prawdopodobny sposób wyjaśniające występujące w tym wypadku zaburzenia zachowania na tle całej osobowości badanego. “Myślenie kliniczne” obejmuje też przewidywanie, jak-wobec postawionej hipotezy – powinien badany zachować się w odpowiednich sytuacjach, a to dopiero pozwala psychologowi zmobilizować swą wiedzę metodologiczną i dobrać bądź to odpowiednie testy, bądź też zaprogramować określone eksperymenty kliniczne mające na celu sprawdzenie hipotezy. W czasie studiów podstawową umiejętność myślenia klinicznego usiłuje się wyrobić u studenta na ćwiczeniach z psychologii klinicznej, połączonych z tygodniowymi praktycznymi stażami w placówkach klinicznych, a także w toku przygotowywania pracy magisterskiej, w której uczy się on posługiwać pewnym określonym zestawem metod klinicznych i eksperymentalnych dla rozwiązania jakiegoś ogólnego problemu z dziedziny psychologii zaburzeń zachowania. Rzeczą istotną jest, aby nie było to schematyczne badanie grupy takich czy innych osób, ale kliniczne badanie określonych, wyselekcjonowanych pod pewnym względem przypadków, z których każdy jest badany osobno, a wnioski końcowe pozwalają dopiero na uogólnienie serii indywidualnych badań. Tak ustawiona praca magisterska ma nie tylko znaczenie naukowe, ale również dydaktyczne, kształci w stosowaniu metod klinicznych, wyrabia myślenie kliniczne, a przy tym daje studentowi praktyczną znajomość określonej, podstawowej dla jego problemu magisterskiego metody, najlepiej nie
139
testowej, którą potem będzie mógł on posługiwać się w swej praktyce (może to być np. jakaś metoda do badania tworzenia pojęć, nastawiona na analizę deficytu abstrakcji u organików, albo metoda badania odporności na stress, technika programowania obserwacji czy rozmowy dla rozwiązania określonego zagadnienia itp.).