W psychologii klinicznej stosuje się wszystkie kategorie metod badawczych służące psychologicznemu poznaniu człowieka. Ogólnie można je podzielić na metody yk liniczne oraz metody j ]e k śpi o r a c j i e k s-perymentain ef~.Metody Runiczne (obserwacyjne, por. Kreutz M., ^r^oy, s. 13) polega j 4 TRI korzystaniu z danych, które występują bądź to niezależnie od badacza, bądź też przynajmniej w warunkach przez niego nie kontrolowanych. Wymienimy tutaj wywiad i obserwację, ponadto zaś rozmowę psychologiczną, która stanowi kombinację wywiadu z obserwacją. Istotą wywiadu jest zdobywanie informacji o badanym od kogoś, kto go dobrze zna; ojca, matki, przełożonego itd. Informacje te staramy się zwykle weryfikować na podstawie obiektywnej dokumentacji, np. świadectw szkolnych, zaświadczeń z pobytu w szpitalu, uzyskanych ze szpitala wyciągów z historii choroby itd. Jeżeli wywiad dostarcza nam informacji o badanym “z drugiej ręki”, to obserwacji dokonuje sam psycholog, uzyskując w ten sposób dane bezpośrednie, “z pierwszej ręki”. Zasadniczo obserwacji dokonuje się przez cały czas kontaktu z badanym, jako “obserwacja towarzysząca” wchodzi ona zarówno w skład rozmowy, jak i badań eksperymentalnych (np. obserwacja mimiki i pantomimiki przy rozwiązywaniu testów, spontanicznych wypowiedzi itp.). Często stosuje się również obserwację jako jednostkę samodzielną, np. w świetlicy dla dzieci, na oddziale szpitala lub w poradni przeciwalkoholowej, w klubach dla leczonych alkoholików. Pewne problemy wiążą się z rejestracją obserwacji. Dokonanie idealnej rejestracji umożliwia zastosowanie filmu z równoczesnym zapisem mowy na taśmie dźwiękowej, na ogół jednak psycholog-praktyk nie dysponuje-taką aparaturą. Dlatego też rejestracja bywa z reguły pisemna. Należy podkreślić, że rejestruje się nie “ruchy” badanego, lecz wykonywane przez niego całościowe czynności, nastawione na pewien określony cel, o określonej dynamice i strukturze emocjonalnej. W świetlicy psycholog obserwuje odbieranie ze złością zabawki innemu dziecku, spokojne i cierpliwe ustawianie domku z klocków itp.
Rozmowa diagnostyczna przeprowadzana przez psychologa łączy w sobie elementy wywiadu i obserwacji. Nie wchodząc w szczegóły techniczne, które zostały dokładnie omówione w innych pracach (por. np. Wal-len R. W., 1964; Gerstmann S., 1957), ograniczymy się tylko do zaakcentowania spraw najistotniejszych. Dla dobrze prowadzonej rozmowy ważne jest to, aby kierowała nią nie osoba badająca, ale sam badany (Rogers).
86
Można, się wówczas dowiedzieć, na jakich problemach koncentrują się jego zainteresowania, uczucia, co jest dla niego ważne i co sprawia mu największe trudności. Rola badającego ogranicza się wówczas do okazywania- zainteresowania i do zadawania pytań podtrzymujących rozmowę. Rozmowa kierowana pytaniami, bardziej zbliżona do wywiadu, często ogranicza swobodę wypowiadania się badanego. Taktyka prowadzenia rozmowy zależy jednak od poszczególnych przypadków. Są osoby, które spontanicznie mówią niewiele i dopiero po dłuższym cyklu pytań i odpowiedzi nawiązują kontakt i zaczynają “mówić same”. Rozmowa dostarcza okazji do obserwacji zarówno postawy badanego wobec psychologa (łatwo nawiązuje kontakt lub trudno, nieśmiały, agresywny itp.), jak i do spraw i osób, o których on opowiada (np. niechętna postawa wobec przełożonego, tendencja do oskarżania innych za własne niepowodzenia itp.).
Po ogólnym zorientowaniu się w rodzaju problemów życiowych badanego można przystąpić do dokładniejszej analizy poszczególnych spraw. Na przykład, dowiedziawszy się, że główne trudności polegają na konfliktach z żoną, można zająć się rozpatrzeniem tych konfliktów, poszczególnych sytuacji i źródeł konfliktu, szukać u badanego ewentualnych niekonsekwencji, stosowania racjonalizacji, projekcji i innych mechanizmów obronnych, starać się określić, ijaką rolę w konfliktach odgrywa żona, a jaką mąż, kto jest stroną atakującą itd. Równocześnie dokonuje się obserwacji, np. czy mówiąc o żonie badany zajmuje wobec niej postawę agresywną czy stara się iją tłumaczyć, może przesadnie obwiniając siebie itp.
Informacje, jakich dostarczają nam metody kliniczne, można podzielić na trzy grupy:
l) Dane o aktualnym “stylu życia” badanego, na który składają się informacje zarówno z wywiadu, jak z obserwacji i rozmowy. Dane te próbuje się niekiedy zobiektyzować za pomocą osobnych “skal szacunkowych” (rating scales). Skala szacunkowa to odcinek poziomy podzielony na trzy lub pięć części, odpowiadających różnym stopniom obserwowanej cechy, np. pozytywnego lub negatywnego stosunku do autorytetu, śmiałości w sytuacjach społecznych itp. (por. rys. 7).
Bardzo nieśmiały
Lękliwy, często zakłopotany
Czasami nieśmiały
Pewny siebie
Zuchwały, społecznie niewrażliwy
Byś. 7. Skala szacunkowa dla oceny pewności siebie (według G. W. Shaffera i E. S. Lazarusa, 1952, s. 218)
Wśród danych uzyskanych metodami klinicznymi znajdują się również pewne próby autocharakterystyki badanego oraz jego charakterystyki dokonanej przez otoczenie (wywiad). Nie można ich uważać, rzecz jasna, za obiektywny opis psychologiczny, sporządzenie takiego opisu jest
87
dopiero zadaniem psychologa, pokazują one jednak, jak przedstawia się samowiedza badanego i jakim widzi go jego otoczenie.
2) Druga grupa danych dotyczy środowiska, w którym aktualnie żyje badany, jego poziomu kulturalnego, materialnego, stosunków wewnętrznych, cech poszczególnych osób i ich postawy wobec badanego. W niektórych krajach zebranie danych o środowisku jest zadaniem osobnego “asystenta społecznego”, zwykle osoby mającej wykształcenie socjologiczne oraz specjalne przeszkolenie kliniczne, u nas jednak dane te zbiera sam psycholog.
3) Trzecia wreszcie grupa danych dotyczy przeszłości badanego i pozwala odtworzyć jego psychologiczny życiorys, tj. historię rozwoju, poczynając od chwili poczęcia (historia ciąży matki), poprzez urodzenie, dzieciństwo itd. aż do chwili obecnej. Czasami zaleca się, aby punktem wyjścia dla odtworzenia historii badanego uczynić życiorys napisany przez niego własnoręcznie według punktów wymienionych przez psychologa. Naumowicz (1965, s. 34) stwierdza dużą użyteczność takich autobiografii w badaniach nad przestępcami. Autobiografia dostarcza jednak tylko częściowo obiektywnych informacji, jej główna wartość polega na tym, że przedstawia ona osobisty stosunek badanego do różnych zdarzeń jego życia, co stanowi materiał do analizy jego osobowości. Życiorys musi jednak być oparty na materiale możliwie obiektywnym i zweryfikowanym, tzn. nie możemy polegać tu tylko na danych otrzymanych od badanego, które bywają nieraz subiektywnie wypaczone i zawierają luki, a nawet umyślne kłamstwa.
Przy wykorzystaniu danych uzyskanych za pomocą metod klinicznych pierwszą sprawą jest ustalenie aktualnego “klinicznego obrazu” przypadku. Porównując ze sobą różne formy zachowania badanego w rozmaitych sytuacjach, możemy określić kierunek jego zainteresowań, hierarchię wartości (na czym mu przede wszystkim zależy), lęki i obawy, typowe dla niego sposoby zachowania się w trudnych sytuacjach (łatwa dezorganizacja, mechanizmy obronne, nawykowe reakcje nerwicowe itp.), siłę napędu emocjonalnego, a nawet wysunąć pewne hipotezy co do sprawności orientacji w otoczeniu i samoorientacji. Zestawiając te typowe dla niego cechy z aktualnymi właściwościami środowiska, możemy ocenić, w jakim stopniu jego zaburzenia są uwarunkowane trudnymi sytuacjami, w jakim zaś płyną z wad i defektów osobowości. Na przykład, inaczej trzeba traktować ucieczkę z domu u chłopca, który boi się brutalnego ojca-pijaka, a inaczej u tego, który mimo dobrych warunków środowiskowych ucieka, bo nie chce chodzić do szkoły albo woli szukać przygód na szerokim świecie. Należy jednak pamiętać o tym, że nieraz itrudne sytuacje, w których znajduje się badany, zostały spowodowane przez niego samego, tzn. mogą wiązać się z zaburzeniami osobowości. Pomiędzy jednostką a jej otoczeniem istnieje sprzężenie zwrotne: wadliwe zachowanie osobnika wywołuje negatywną reakcję ze strony otoczenia, tzn. trudną
sytuację, która znów z kolei może pogłębiać zaburzenia zachowania u badanego. Tak powstają nieraz konflikty dzieci z rodzicami, konflikty małżeńskie, tak usztywnia się i pogłębia negatywna postawa więźnia wobec funkcjonariusza itd.
Wszystkie te wnioski są oparte na analizie danych dotyczących samego badanego w jego środowisku, na porównywaniu różnych form jego zachowania w różnych sytuacjach, tzn. na porównaniach intraindywi-dualnych (wewnątrzosobniczych, por. Shaffer G. W. i Lazarus E. S., 1952, s. 66; Lewicki A., 1963, s. 78). Tym też zasadniczo różnią się metody kliniczne od metod testowych, w których ocenę opieramy również na porównaniu wyniku uzyskanego przez badanego ze skalą reprezentującą wyniki uzyskiwane przez dużą liczbę innych ludzi, tzn. na porównaniach interindywidualnych (międzyosobniczych). Zapewne psycholog analizujący różne typowe dla badanego formy zachowania w określonych sytuacjach, mimo woli dokonuje również porównań interindywidualnych, mianowicie, ze znanymi mu z życia i z doświadczenia klinicznego formami zachowania innych ludzi w analogicznych sytuacjach. Na tej podstawie pewne formy reagowania mogą mu się wydawać dziwaczne, przypominać typowe reakcje schizofreniczne czy nerwicowe itp. Takie przypuszczenia mogą nawet odegrać pewną rolę w dalszym badaniu, nasuwając określone hipotezy, jednakże sam materiał kliniczny nie zawiera żadnych danych umożliwiających dokonywanie porównań interindywidualnych.
Artykuł dotyczy następujących zagadnień:
- metody kliniczne
- metoda kliniczna
- metody psychologii klinicznej
- metody kliniczne psychologia
- metody pracy psychologa klinicznego
- obserwacja towarzysząca przykład