Mimo że stress psychiczny jest procesem odmiennym od stressu fizjologicznego (por. s. 51), wykazuje z nim pewne analogie, które można wyzyskać przy analizie jego wpływu na zachowanie. Jak wspomniano poprzednio, Selye (1960, s. 24) stwierdził, że stress fizjologiczny stanowi formę walki ze stressorem i ma na celu przystosowanie organizmu do obrony przed nim. Proces ten przebiega w trzech fazach: alarmowej (ogólna mobilizacja), adaptacji (koncentracja odczynu w miejscu uszkodzenia) i wyczerpania (ponowne uogólnienie zakłóceń w wypadku niemożności uzyskania trwałej adaptacji do stressora).
Wydaje się, że analogiczne fazy można stwierdzić w przebiegu stressu psychicznego (por. Morgan C. F., 1961, s. 119-120). Opisane poprzednio
64
zjawiska dezorganizacji zachowania w stanie stressu można uważać za fazę alarmową w przebiegu odczynu stressowego. Jeśli jednak stressor działa długotrwale albo powtarza się, reakcja stressowa wchodzi w fazę adaptacji, tzn. osobnik wypracowuje pewien sposób “dawania sobie rady” ze stressem. Jeśli to się uda, poziom aktywizacji obniża się, a miejsce impulsywnego, zdezorganizowanego zachowania zajmuje wyuczona reakcja zapobiegania zagrożeniu, przezwyciężania przeszkody itp. Przejście od fazy alarmowej do fazy adaptacji wyraźnie można obserwować w eksperymentach ze zwierzętami. Miller (por. Woodwonth R. S., Schlosberg H., 1963, II, s. 223) stwierdził, że szczur umieszczony w klatce z drucianą podłogą, po uwarunkowaniu na odgłos brzęczyka sygnalizującego uderzenie prądem, w odpowiedzi na brzęczyk wykazuje najpierw liczne objawy dezorganizacji lękowej: drapie drzwiczki klatki, gryzie siatkę na podłodze, kuli się, piszczy, oddaje mocz i kał. Z chwilą jednak, gdy zwierzę nauczy się na sygnał brzęczyka otwierać drzwiczki, co umożliwia mu wyjście z klatki zanim jeszcze otrzyma uderzenie prądem, objawy strachu znikają, ustępując miejsca spokojnej i precyzyjnej reakcji zapobiegawczej.
Adaptacja do stressora jest pewną formą uczenia się i decyduje o trwałej dyspozycji do określonego zachowania w tego rodzaju sytuacjach. W przypadku człowieka należałoby mówić o wpływie stressu psychicznego na osobowość. Wpływ ten może być dla społecznego życia człowieka pozytywny lub negatywny, zależnie od tego, jaką reakcję na stressor przyswoi sobie jednostka. Formy poprawne – to nauczenie się przezwyciężania przeszkody, rezygnowania z celów nierealnych na rzecz innych, możliwych do osiągnięcia, można również nauczyć się znosić bez dezorganizacji ból fizyczny itp. Adaptacja może jednak przybierać również formy niewłaściwe, jeżeli w danych warunkach doprowadziły one do usunięcia stressora, a przynajmniej do zmniejszenia napięcia stressowego. Tak np. u dzieci może wytworzyć się nawyk złoszczenia się, rzucania się na podłogę, kopania, krzyczenia itd., jeżeli dziecku udawało się w ten sposób wymóc na matce jakieś ustępstwo (por. Morgan C. F., 1961, s. 111); agresywność może być też wyhodowana przez środowisko brutalne, ceniące tylko siłę i przewagę fizyczną. Jest rzeczą interesującą, że badania nad środowiskami rodzinnymi nieletnich przestępców systematycznie wskazują na agresywne, wybuchowe i nadmiernie surowe wychowanie rodzinne (Spłonek H., 1965, s.”225; Wójcik J., 1965, s. 325). W ten sam sposób mogą utrwalić się takie lub inne mechanizmy obronne, wskutek czego osobnik, zamiast rozwiązywać trudne problemy życiowe, nawykowo manipuluje własnym napięciem emocjonalnym i stara się je zmniejszyć nie angażując się w zmienianie rzeczywistości. Przy takiej postawie stopniowo zanika realistyczne spojrzenie na świat, co może prowadzić do rozwoju patologicznych zaburzeń zachowania, kompulsji, myśli natrętnych, autystycznego uciekania w świat marzeń, urojeń itp. W świetle tej kon-
fsychologla kliniczna – B
65
cepcji objawy nerwicowe stanowiłyby wadliwe, często nadmiernie zge-neralizowane nawyki przystosowawcze (Cameron N., 1947 8; Eysenck H. J., 1960, b, s. 9; Shaffer F. L. i Shoben E. J., 1956, s. 157).