8 Prawa Yerkesa-Dodsona obejmują, jak widać, zarówno te wartości PA, które na rys. 5, s. 52 mieszczą się w zakresie “czujności”, jak i te, które już należy określić jako “stress psychiczny o różnej sile”.
Agresja występuje jednak również wobec zwierząt i przedmiotów martwych, jeżeli stanowią one przeszkodę na drodze do osiągnięcia celu. Wielu badaczy zalicza do tej samej kategorii również agresję werbalną lub fizyczną skierowaną przeciw sobie samemu (autoagresję), np. przez wymyślanie sobie, wyrywanie sobie włosów z głowy, a nawet samouszka-dzanie się, czyli automutylację. Uważają oni, że autoagresja powstaje bądź to przez skierowanie na siebie agresji, której z tych czy innych powodów nie daje się wyładować na właściwym przedmiocie zewnętrznym (zjawisko ,,przemieszczenia” agresji, por. Newcomb T. M.; W: Malewski A., 1962, s. 201-2; Ekel J., 1964, s. 240), bądź też jest reakcją “intropuni-tywną”, wywoływaną przez przekonanie, że osobnik sam jest przyczyną trudnej, stressowej sytuacji, w jakiej się znalazł (Rosenzweig S.; w: Hunt McV, 1944, I, s. 383).
(3.) Regresja, tj. zastosowanie prymitywnej techniki rozwiązywania promemu, typowej dla wcześniejszych stadiów rozwoju człowieka. Przykładem regres ji może być występujące u dorosłej osoby w trudnej sytuacji życiowej infantylne dążenie do wzbudzenia u innych współczucia i nakłonienie ich w ten sposób do przyjścia z pomocą (Fraczek A., 1944, s. 285).
^4^ Fiksacja, czyli uparte powtarzanie pewnej operacji, mimo że jest ona niecelowa i nie przyczynia się do rozwiązania problemu (Newcomb T. M.; W: Malewski A. 1962, s. 204).
(5.. Jako ostatnią wymienimy szczególną formę dezorganizacji zaobserwowaną przez E. D. Camerona (Hoch i Zubin, 1957, s. 89). Stwierdził on, że u osób, które ongiś przebyły pewne choroby psychiczne lub nerwowe, stan ostrego stressu wywołuje w czasie swego trwania objawy przebytej choroby. Na przykład, u schizofrenika w stanie dobrej remisji autor obserwował .wystąpienie objawów schizofrenicznych, a u osoby, która przeszła wylew krwi do mózgu, zaakcentowane powłóczenie nogą, poprzednio już niedostrzegane. Nie są to jednak nawroty autentycznej, choroby, ponieważ objawy te ustępują całkowicie z chwilą, gdy ustanie stress psychiczny.
c. Mechanizmy obronne
.Oprócz dezorganizacji zachowania stress psychiczny wywołuje również swoiste reakcje zwane ,,mechanizmami obronnymi”. Są to pewne, odru-.”chowo stosowane sposoby zmniejszania trudnego do zniesienia obciąże-J-lia emocjonalnego bez zmiany rzeczywistej, stressowej sytuacji, wąskiej znajduje się osobnik. Znajomość mechanizmów obronnych opiera się głównie na obserwacjach klinicznych, szereg z nich zostało opisanych jeszcze przez psychoanalityków. Na przykład, mechanizm wyparcia opisał Freud, przypisując mu podstawowe znaczenie w swej teorii nerwic,
56
a w koncepcjach adierowskich podobną rolę odegrał mechanizm kompensacji. Przedstawimy najważniejsze mechanizmy obronne, opierając się na nieco zmodyfikowanym ujęciu J. C. Colemana (por. Gorlov L. i Kat-.kovsky W., 1959, s. 326-471).
Wśród technik obronnych wymienimy przede wszystkim dwie tech-“niki uniwersalne, stosowane przy wszelkiego rodzaju formach streś’su,~ “mianowicie odreagowanie i narkotyzowanie się. Odreagowanie po° lega na rozładowywaniu napięcia nerwowego przez emocjonalne zachowanie się w sytuacji, w której nie może to pociągnąć dla osobnika konsekwencji ujemnych. Najczęściej odbywa się to przez “wygadanie się” przed kimś, do kogo czuje się zaufanie, zwierzenie mu swoich uraz, żalów, rozczarowań itd. Po “wygadaniu się” człowiek zwykle czuje, że “zrobiło mu się lżej”, tj. że napięcie emocjonalne zmalało. Podobną funkcję spełnia narkotyzowanie się, w naszych warunkach głównie za pomocą alkoholu-człowiek w stanie podchmielenia czy upojenia przestaje przejmować się troskami, dlatego mówi się o “zalaniu robaka” 7.
ft Drugą grupę mechanizmów obronnych można określić łącznie jako “techniki zastępczego zaspokajania potrzeb. Zaliczymy tu identyfikację, fantazjowanie oraz przemieszczenie przedmiotu potrzeby (displacement). Identyfikacja jest stosowana najczęściej tam, gdzie osobnik nie może w pełni zrealizować potrzeby podniesienia własnej wartości, np. uzyskania lepszej pozycji społecznej, większej sprawności fizycznej itp. W tej sytuacji nieraz identyfikuje się on z kimś bliskim mu, kto ma brakujące mu cechy lub szansę ich nabycia. Na przykład, ojciec, który nie posiada wyższego wykształcenia, może identyfikować się z synem i za wszelką cenę dążyć do tego, aby mógł on uzyskać pozycję społeczną, której życie poskąpiło jemu samemu. Nie jest to zwykła miłość ojcowska, na co wskazuje sposób reagowania na niepowodzenia dziecka. Ojciec przeżywa je jako własne porażki i dlatego reaguje na nie gwałtownymi wybuchamf gniewu, które z pedagogicznego punktu widzenia są przeważnie szkodliwe. Identyfikacja może czasem przybierać dziwaczne formy: w niemieckich obozach ^śmierci niektórzy więźniowie naśladowali zachowanie strażników, odnosili się do kolegów w podobny sposób jak tamci, a nawet, mimo zakazów, stroili się uparcie w strzępy niemieckich mundurów (Bettelheim;
por. Gorlov i Katkovsky, 1959).
Przy zaspokajaniu dążeń przez fantazjowanie osobnik marzy, że ma to, czego w rzeczywistości nie może zdobyć. Varendonck (Green G., 1933) stwierdził występowanie marzeń na jawie zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. Samotne dzieci marzą o towarzyszu i prowadzą długie zabawy z fikcyjnymi przyjaciółmi, u dorosłych występują marzenia o karierze, marzenia erotyczne, czasem agresywne marzenia o zemście lub
7 Upijanie się jako mechanizm obronny należy odróżnić od picia nałogowego, które nie jest związane z trudną sytuacją, lecz płynie z potrzeby alkoholu.
57
o bohaterskim cierpieniu; które nareszcie znajduje uznanie otoczenia. Bettelheim opisał wyrażane w rozmowach marzenia więźniów w obozach Buchenwaldu i Dachau. Im dłużej więzień przebywał w obozie, tym mniej realistyczne stawały się jego marzenia, przybierając charakter fantazji eschatologicznych lub mesjanistycznych. Rolę marzeń na jawie u dzieci mogą pełnić bajki, a u dorosłych powieści i filmy przedstawiające odpowiednie wątki fabularne (Boring E., 1960, s. 420).
O przemieszczeniu przedmiotu potrzeby mówimy wtedy, gdy osobnik wyładowuje napięcie związane z niezaspokojeniem jej na jakimś innym przedmiocie, który jednak w pełni nie potrafi tej potrzeby zaspokoić. Należy tu np. złoszczenie się nie na swego właściwego wroga, lecz na kogoś innego albo wyładowanie napięcia na symbolu właściwego przedmiotu: darcie i palenie listów czy fotografii osoby, która nam wyrządziła krzywdy, całowanie przez zakochanego listów .osoby kochanej itd. Jeżeli przedmiot zastępczy posiada wartość wyższą w ocenie społecznej od tego, którego osobnikowi nie udało się zdobyć, mówi się niekiedy o “sublima-cji” dążeń. Jest to termin psychoanalityczny- Freud uważał sublimację za mechanizm kanalizowania energii libido przez wyładowywanie jej w czynnościach społecznie aprobowanych, np. w twórczości naukowej lub artystycznej. Oznaczałoby to jednak, że naukowcy czy artyści powinni odznaczać się słabszym od innych popędem seksualnym, co nie znalazło potwierdzenia w badaniach (Taylor; por. Hunt McV, 1944, I, s. 320; Obu-chowski K., 1966, s. 139).
Artykuł dotyczy następujących zagadnień:
- mechanizmy obronne
- prawo yerkesa dodsona
- teori yorkensa dotsona