należałoby określać w terminach cybernetycznych jako “zasilanie”. Por. Greniewski H. i Kempisty J., 1963, s. 52.
28
chanizmem “cenzurowania” procesów psychicznych, cenzurę jednak pojmował jednostronnie jako mechanizm patologiczny. Bardziej poprawna wydaje się koncepcja samoświadomości jako samoorientacji i kontroli procesów kierujących zachowaniem. Ta kontrola wewnętrzna łączy się ściśle z kontrolą zewnętrzną, tj. z kontrolą wykonywanych aktualnie działań, stanowiąc w ten sposób istotny i niezbędny składnik mechanizmu regulacyjnego (por. Lewicki A., 1965, s. 46). Rzeczą znaną z obserwacji klinicznych jest, że w stanach silnego podniecenia cierpi właśnie przede wszyst-skim samoorientacja i samokontrola, wskutek czego człowiek traci panowanie nad sobą i zdolność kierowania swoim postępowaniem. Przy takim ujęciu świadomość pojmowana jest jako przytomność, tj. twórczy stan mózgu, umożliwiający sprawną orientację w otoczeniu i samoorien-tację, związany z pewnym optymalnym poziomem aktywizacji; taka koncepcja harmonijnie układa się w ramach omawianej teorii.
3. Składniki mechanizmu zachowania
W zachowaniu pojmowanym jako akt regulacji stosunków żywej istoty z otoczeniem można wyróżnić trzy podstawowe cechy: kierunek, czyli nastawienie na określony cel, sprawność związaną ze strukturą działania mniej lub bardziej adekwatną do okoliczności oraz dynamikę, wyrażającą się zarówno w energii i rytmie samego działania, jak też w towarzyszących mu ruchach mimicznych i pantomimicznych oraz reakcjach somatycznych (zmiany w pracy serca, płuc itd.). Energia działania może być czasem znikoma, ale nasilenie zmian somatycznych wskazuje na dużą dynamikę. Gdy np. ktoś bardzo rozgniewany mocno jednak panuje nad sobą, działanie jego może ograniczyć się do wypowiedzenia spokojnym tonem kilku zdań, nawet ruchy mimiczne mogą być zupełnie nieznaczne, ale równoczesne zmiany somatyczne wskazują, że nie jest on wcale mało aktywny, lecz dokonuje wysiłku o dużej dynamice.
Na podstawie tych cech zachowania określamy procesy wchodzące w skład mechanizmu, który nim kieruje. Można mianowicie wyróżnić dwie ich grupy: procesy motywacyjne i procesy umysłowe. Pierwsze – dadzą się jeszcze rozbić na dążenia i emocje. Dążenia nadają działaniu kierunek, a równocześnie podnoszą w mniejszym lub większym-stopniu poziom aktywizacji organizmu, co stanowi o ilości energii, jaką człowiek wkłada w realizację dążenia. Ów ładunek energetyczny odpowiada w przybliżeniu temu, co nazywa się “emocją” (Lindsiey, por. Woodworth R. S., Schlosberg H., 1963, I, s. 167), subiektywnie jest odczuwany jako zróżnicowanie, słabsze lub silniejsze wzruszenie, a na zewnątrz przejawia się w dynamice zachowania. Przy bardzo wysokich poziomach aktywizacji zachowanie nabiera charakteru impulsywnego, typowego dla afektów (Woodworth, Schlosberg, loc. cit., s. 169).
,29
Procesy umysłowe można podzielić na trzy grupy: orientację w otoczeniu, planowanie i samoorientację. Orientacja w otoczeniu to poznawanie wartości, jaką sytuacja przedstawia dla osobnika, lub niebezpieczeństw, jakimi mu zagraża, a także środków, jakich dostarcza dla zdobycia danej wartości czy uniknięcia niebezpieczeństwa. Odgrywa ona poniekąd rolę mapy, według której jednostka steruje swym zachowaniem w danej sytuacji. Na podstawie informacji dostarczanych przez orientację w otoczeniu odbywa się planowanie przyszłego działania. Jest to wykonywanie ,,w głowie” zamierzonych operacji, przewidywanie ich ewentualnych skutków i wprowadzanie poprawek tak długo aż osobnik znajdzie właściwy sposób rozwiązania danego problemu sytuacyjnego. W psychologii procesy te omawia się zwykle pod nagłówkiem “myślenia” i “wglądu”. Samoorientacja pełni funkcję kontroli i dotyczy zarówno zachodzących u osobnika procesów regulacyjnych (kontrola wewnętrzna), jak i faktycznie wykonywanego działania (kontrola zewnętrzna). Procesy samoorientacji pojawiają się już przed rozpoczęciem działania, mianowicie jako wewnętrzna kontrola własnych motywów i poprawności rozumienia danej sytuacji, a także jako kontrola układanego planu działania, a po przystąpieniu do działania trwają dalej jako jego kontrola zewnętrzna. Na podstawie dostrzegalnych zmian, jakie zachodzą w sytuacji pod wpływem działania, oraz proprioceptywnych informacji o wykonywanych ruchach, działający kontroluje, na ile działanie zbliża go do celu, wprowadza doraźne poprawki do planu, zwalnia lub nasila energię i tempo działania itd. I wreszcie, po zakończeniu działania samo-orientacja przybiera postać retrospekcji, tj. analizy popełnionych błędów, trafnych posunięć, możliwości lepszych rozwiązań, tak jak u brydżystów, którzy po skończeniu robra jeszcze raz rozgrywają go we wspomnieniu. Retrospekcja ma duże znaczenie dla dalszych działań i stanowi ważny czynnik w procesie uczenia się.