Procesy nastawiające zachowanie na określony cel, dostosowujące je do właściwości przedmiotów wchodzących w skład danej sytuacji oraz mobilizujące do działania aż do chwili osiągnięcia celu można nazwać “psychicznym” mechanizmem zachowania. Nie znaczy to jednak, że jest to oddzielna, “duchowa” czynność, która kieruje zachowaniem tak, jak np. dyrektor kieruje pracą fabryki. Koncepcja niematerialnej psychiki powstała prawdopodobnie stąd, że mechanizm zachowania można rozpatrywać niejako z dwóch punktów widzenia, raz jako materialny proces nerwowy, polegający na przewodzeniu impulsów z receptorów przez ośrodki do efektorów, a raz – “od wewnątrz”, mianowicie za pomocą tzw. introspekcji.
Już Fechner mówił o “identyczności” procesów psychicznych i nerwowych, tj. wysuwał koncepcję, którą można by nazwać “psychologiczną
26
teorią względności”, a W. Stern przeformułował ją w tezę o “psychofizycznej neutralności” człowieka, według której “to co psychiczne” i “to co fizyczne” stanowi u człowieka nierozerwalną jedność.
Dziś powstają jeszcze inne, lepsze możliwości rozwiązania tego problemu na podstawie pewnych elementów cybernetyki i teorii informacji. Można mianowicie powiedzieć, że procesy nerwowe składające się na mechanizm zachowania polegają w istocie na przekazywaniu przez sieć nerwową informacji o tym, co się dzieje w samym organizmie i w jego otoczeniu. Informacje są przez układ nerwowy kodowane szyfrem impulsów elektrycznych i w tej formie przekazywane do ośrodków, gdzie ulegają odpowiedniej przeróbce na podstawie zmagazynowanego w mózgu doświadczenia, a potem są podawane dalej, do efektorów. Tak pojmowane procesy nerwowe posiadają dwojakie właściwości. Po pierwsze – stanowią czynność bioelektryczną (i biochemiczną) określonych struktur nerwowych; ten ich aspekt bada neurofizjolog poznając jednak w ten sposób tylko technikę przekazywania informacji. Wyjaśnienie zachowania wymaga jednak również znajomości treści informacji biegnących przez sieć nerwową. Treść informacji nie mieści się w siatce pojęć fizjologicznych, stanowi psychologiczną właściwość procesów kierujących zachowaniem i jest przedmiotem badań psychologii jako oddzielnej nauki4. Procesy nerwowe wchodzące w skład mechanizmu zachowania można więc równie dobrze określić jako “psychiczne”, jak też jako “fizjologiczne”, dadzą się one bowiem opisywać w podwójnych terminach: psychologicznych, gdy bierzemy pod uwagę treść informacji oraz fizjologicznych, gdy opisujemy sposób, w jaki informacje są szyfrowane i przewodzone przez określone struktury nerwowe. Takie ujęcie podkreślające – równie jak dawniejsze teorie – nierozdzielność “tego co psychiczne” i “tego co fizyczne” jest jednak lepsze od tamtych, ponieważ dokładniej określa stosunek psychicznych i fizjologicznych właściwości procesów kierujących zachowaniem, uwzględniając znaczenie jednych i drugich dla wyjaśnienia zachowania i wskazując kierunek, w jakim powinna iść naukowa synteza danych psychologii i neurofizjologii.
Mówiąc o “psychicznej” regulacji zachowania, musimy poświęcić nieco uwagi również pojęciu świadomości i roli, jaką ona odgrywa w procesach regulacyjnych. W życiu codziennym zachowania szczególnie sprawne, twórcze przypisujemy świadomemu kierowaniu przez człowieka własnym działaniem, ze świadomością wiążemy też odpowiedzialność za własne czyny (por. np. Łuniewski W., 1950, s. 15). Niemniej jednak tradycyjne, oparte na danych introspekcyjnych, pojmowanie świadomości jako swo-
4 Taka koncepcja pokrywa się z tezą T. Tomaszewskiego, który wiąże “psychicz-ność” z rozumieniem “znaczenia” zdarzeń (1963, s. 18 – 19) oraz z sugestią B. M. Tiep-łowa (1952), aby “psychiczność” wiązać z treścią odzwierciedlania zdarzeń w mózgu. Por. również Łowicki A., 1960, s. 150.
27-
istego zjawiska niematerialnego, nieprzestrzennego, istotnie różnego od zjawisk fizycznych, jest wyraźnie niezgodne z podaną powyżej koncepcją “psychiki”. Zwróćmy jednak uwagę na to, że sposób, w jaki człowiek subiektywnie “przeżywa” własną świadomość nie jest tym samym, co obiektywne cechy tak przeżywanego procesu. Sytuacja wydaje się tu podobna jak przy subiektywnym przeżywaniu barw przedmiotów zewnętrznych. Pewne przedmioty przeżywamy subiektywnie jako czerwone, ale wiadomo, że przedmioty te mają również pewne cechy obiektywne, mianowicie taką strukturę fizyczną, że z padającego na nie światła białego pochłaniają wszystkie fale z wyjątkiem fal długości ok. 700 milimikronów. Można więc równie dobrze zapytać, jakie cechy obiektywne mają procesy regulacyjne przeżywane przez człowieka jako “świadome”. Otóż już Pawłów twierdził, że świadomość wiąże się z optymalną pobudliwością mózgu i twórczym charakterem powstających wówczas procesów nerwowych, umożliwiającym osobnikowi rozwiązywanie nowych problemów i uczenie się (Pawłów, I. P. 1952, s. 214-215; por. Łowicki A., 1960, s. 64), inaczej mówiąc, zależy ona od napięcia w sieci nerwowej. Jak wiadomo, sieć nerwowa znajduje się stale pod napięciem, które jednak niekiedy wzmaga się, a niekiedy słabnie, zależnie od czynników działających w samym organizmie i od bodźców oddziałujących na receptory5. Napięcie to określa się nieraz jako “poziom aktywizacji” mózgu (Lind-sley, Duffy i in., por. Woodworth R. S. i Schlosberg H., 1963, I, s. 167- 168). Zmiany, jakim ulega u osobnika poziom aktywizacji, można ułożyć według continuum od najniższego, w głębokim śnie (lub – jeśli weźmiemy pod uwagę również formy patologiczne – w stanie komy), poprzez różnie silną senność aż do pełnej przytomności, która jednak pod wpływem określonych bodźców, np. czyjegoś denerwującego zachowania się, przechodzi w podniecenie, ulegając dalszemu stopniowaniu aż do stanów bardzo silnego podniecenia (wściekły gniew, paniczny strach). Dalej na continuum leżą już patologiczne stany afektywne, jak np. afekty u osób z padaczką. Pełną świadomość można powiązać z dość wąskim zakresem tej skali, który da się utożsamić ze stanem pełnej przytomności (por. rys. 3). Przy wahaniach poziomu aktywizacji w górę i w dół, świadomość słabnie, a tym samym obniża się zdolność człowieka do poprawnego kierowania swoim zachowaniem (por. Tomaszewski T., 1964, s. 64).
*- świadomość ->
koma | sen | senność | przytomność | podniecenie j afekt ….. Rys. 3.
Przy pełnej świadomości człowiek zdolny jest nie tylko do sprawnego odbierania i przetwarzania informacji, ale także do samoświadomości i samokontroli. Już Freud sądził, że tzw. “introspekcja” jest w istocie me-
Artykuł dotyczy następujących zagadnień:
- psychiczne mechanizmy regulacji zachowania człowieka
- mechanizm zachowania higieny psychicznej
- mechanizmy zachowan po rodzicach
- psychologia zachowan czlowieka