Samoregulacja autonomiczna stanowiąca istotę celowości w przebiegu procesów somatycznych obejmuje mechanizmy zawiadujące gospodarką wewnętrzną organizmu i zabezpiecza mu minimum warunków potrzebnych do utrzymania życia i zdrowia, jednakże owa – jak ją określił Can-non – “mądrość ciała” nie wystarcza całkowicie do tego celu. Organizm dysponuje ograniczonymi możliwościami uzupełniania z własnych zasobów niedoboru wody czy cukru, musi więc pobierać stale odpowiednie substancje ze swego otoczenia, a od gojenia ran ważniejsza wydaje się
24
umiejętność obrony przed czynnikami zewnętrznymi, które zadają rany. Służą temu mechanizmy zarządzane przez OUN i zawiadujące “polityką zewnętrzną”, t j. zachowaniem istoty żywej w środowisku.
Celowość zachowania polega na ukierunkowaniu go na pewien efekt końcowy, czyli “cel”, np. na spożycie określonego pokarmu, picie wody, poznanie otoczenia, kontakt z osobnikami płci odmiennej, zabezpieczenie przed zagrożeniem itd. Cel pełni rolę standardu samoregulacji, a czynność regulowania polega na takim kierowaniu zachowaniem, aby cel dało się osiągnąć. Jeśli zwierzęciu głodnemu postawić na drodze do pokarmu takie czy inne przeszkody, widzimy, że stara się ono przezwyciężyć je czy obejść i pomimo wszystko dojść do celu. Regulacja zachowania przypomina więc działanie termostatu, który “dążąc” do utrzymania w pokoju standardowej temperatury reguluje swoje działanie zależnie od zaistniałych warunków.
Ale regulacja zachowania jest zjawiskiem bardziej skomplikowanym, przede wszystkim dlatego, że obejmuje nie tylko regulowanie realizacji celu, ale również regulację samych celów. Termostat posiada jeden stały “kierunek działania”, wmontowany mu przez człowieka, organizm dąży do różnych celów, które sam sobie wyznacza zależnie od warunków zewnętrznych i wewnętrznych. Jeśli zwierzę przez dłuższy czas pozbawić wody, będzie dążyło do wody, jeśli je przegłodzić – będzie dążyło do pokarmu, a gdy zagrozi mu z zewnątrz jakieś niebezpieczeństwo – będzie broniło się przed nim np. ucieczką w miejsce bezpieczne. Standard regulacji celów można określić jako “równowagę nerwową”. Zakłócają ją popędy wywoływane częściowo od wewnątrz, przez wahania równowagi fizjologicznej (potrzeby organiczne, np. niedobór cukru, wody itd.), częściowo zaś od zewnątrz przez sytuacje niebezpieczne (strach), nowe (popęd badawczy) i in. Popęd, zakłócając równowagę nerwową, stawia osobnikowi jednocześnie cel, którego realizacja prowadzi do eliminowania popędu, a tym samym do przywrócenia standardu równowagi nerwowej, pośrednio zaś również do utrzymania fizjologicznej równowagi ustroju i ochronienia go przed szkodami fizycznymi.
Stosunki między regulacją somatyczną a ośrodkową są przedstawione schematycznie na rys. 2. Odchylenie od normy fizjologicznej oznaczone linią falistą w dolnej części rysunku (AUN) odbierają interoreceptory (IR), w rezultacie zaś zostają uruchomione autonomiczne urządzenia regulujące, które poprzez odpowiednie interoefektory (IE) usuwają odchylenie i przywracają stan normy. Jeśli np. wskutek podniesienia temperatury w otoczeniu nadmiernie wzrośnie temperatura ciała, uruchomiony zostaje mechanizm zwężający naczynia krwionośne i mechanizm wydzielania potu, co doprowadza do ochłodzenia ciała. Równocześnie jednak człowiek odczuwa, że “jest mu gorąco”, tzn. wzrost temperatury ciała zostaje zasygnalizowany OUN, zaburzając równowagę nerwową (falista linia w górnej części rysunku OUN). W grę wchodzą wówczas eksteroreceptory
-25
(ER), ośrodkowe urządzenia regulujące, i eksteroefektory (EE): osobnik otwiera okno, lżej ubiera się itd. Przebieg działania jest rejestrowany zwrotnie zarówno przez ER (człowiek widzi efekty swego działania), jak
Rys. 2.
i przez proprioreceptory (PR), co umożliwia regulację wykonywanej czynności. W podobny sposób można przedstawić na schemacie przebieg zaspokajania głodu, pragnienia itp.
Artykuł dotyczy następujących zagadnień:
- samoregulacja zachowania
- interoefektory