l. Zachowanie i samoregulacja
a. Regulacja i samoregulacja
Dla zrozumiałego przedstawienia zagadnień psychologii klinicznej konieczne jest dokładniejsze rozwinięcie i omówienie treści pojęcia zachowania oraz przedstawienie podstawowych wiadomości o mechanizmie i czynnikach warunkujących zachowanie jednostki. Są to problemy, które można zaliczyć do szeroko rozumianej teorii zachowania3.
Za punkt wyjścia przyjmiemy wspomnianą już poprzednio tezę podstawową, tj. stwierdzenie, że zachowanie nie jest mechaniczną “reakcją” na układ “bodźców”, jak sądzili np. behavioryści ze szkoły Watsona, lecz czynnością, za pomocą której organizm reguluje swoje stosunki z otoczeniem. Termin “regulacja” jest jednym z terminów cybernetyki (jako nauki o sterowaniu) i ma w niej swoją fachową definicję (por. Ashby W. R., 1963, s. 271; Poletajew J. A., 1961, s. 137 i in.), w tym miejscu jednak zajmiemy się nim tylko o tyle, o ile jest to potrzebne dla przedstawienia problemów związanych z zachowaniem.
Fakty, na których opiera się teza o regulacyjnej funkcji zachowania, były znane od dawna. Są to różnice zaznaczające się w zachowaniu istot żywych i ciał martwych. Ciała martwe są bierne, poruszają się wtedy, gdy zadziała na nie z zewnątrz jakaś siła, nie stawiają oporu zniszczeniu, nie rozwijają się, istoty żywe natomiast mają źródło ruchu w sobie, rozwijają się od formy zaczątkowej do uzyskania postaci dojrzałej, goją rany, niektóre z nich umieją nawet regenerować utracone członki, przede wszystkim zaś działają celowo, bronią się przed uszkodzeniami oraz dążą do zdobycia tego wszystkiego, co jest im potrzebne dla utrzymania się przy życiu i zachowania stanu zdrowia. Zjawiska te nasunęły starożytnym filozofom przypuszczenie, że w żywym ustroju działa swoista siła, “dusza”, “psyche”, która jest zarówno czynnikiem życia i rozwoju, jak i instancją kierującą-poprzez myśli, uczucia i dążenia-zachowaniem
3 “Teoria zachowania” w rozumieniu węższym, w jakim tego terminu używa np. A. Malewski (1964, s. 14), jest identyczna z teorią uczenia się, tj. z zespołem twierdzeń dotyczących mechanizmu uczenia się i praw, które nim rządzą.
21
organizmu w środowisku. Z chwilą, gdy w XIX wieku dusza została ostatecznie relegowana z psychologii do metafizyki i teologii, wyjaśnienie to okazało się niewystarczające, ale problem pozostał i czekał na naukowe
rozwiązanie. Przyniosła je teoria regulacji.
Na czym polega “regulacja”? W życiu codziennym używamy tego terminu dla oznaczenia czynności kierowania funkcjami Jakiegoś przyrządu, np mówimy o regulowaniu zegarka, kaloryferu itp.