1. źródła stresu (osobowe np. przy zagrożeniu wiary w siebie i środowiskowe) ›
2. procesy pośredniczące (ocena sytuacji) ›
3. reakcje bezpośrednie (zmiany fizjologiczne, behawioralne, emocjonalne, umysłowe, próby radzenia sobie ze stresem) ›
4. reakcje chroniczne (obniżenie morale, podpadnięcie zdrowia fizycznego lub/i psychicznego)
Skuteczność radzenia sobie ze stresem można ocenić na podstawie reakcji bezpośrednich i chronicznych.
Koncepcja Stresowych Zdarzeń Życiowych Dohorenwendów.
Znaczące bądź krytyczne zdarzenia życiowe (np. śmierć bliskich) pozostają w wysokiej korelacji ze zdrowiem fizycznym i psychicznym. Mogą być one wywołane obiektywnymi czynnikami środowiska (np. hałas) lub czynnikami subiektywnymi, związanymi z charakterystyką osoby ludzkiej (np. cechy osobowości). Codzienne zdarzenia stresowe mogą wywołać stan stresu, którego wielkość jest modyfikowana przez mediatory zewnętrzne (np. pomoc materialna) lub/i mediatory wewnętrzne (np. poziom aspiracji). Trzy typy symptomów stresu:
Q pogorszenie stanu zdrowia somatycznego (np. zwiększone tętno, wysoki poziom holesterolu, palenie tytoniu, wrzody żołądka, wrzody dwunastnicy, choroba wieńcowa, łysienie plackowate)
Q pogorszenie stanu zdrowia psychicznego (manifestuje się np. niską motywacją, obniżoną samooceną, dyssatysfakcją z pracy, nadużywaniem alkoholu i używek, nerwicą)
Q zaburzenie procesów społecznych (np. niska efektywność działań, absencja czyli „nieobecność” konflikty interpersonalne, niezadowolenie, rezygnacja)
Model reakcji na stres J. Reykowskiego.
Stres nie jest immanentną cechą bodźca lecz efektem interakcji między bodźcem a daną osobą. Bodziec ten jest nośnikiem informacji. Wewnętrzny mechanizm regulacyjny rejestruje te informacje, ocenia możliwości wystąpienia szkody dla organizmu i na jej podstawie koordynuje reakcje na stres.
Reakcje na stres można rozpatrywać wg kontinuum obciążenia w którym wyróżnia się trzy fazy:
? faza reakcji normalnej
? faza reakcji zmodyfikowanej – charakterystyczna dla obciążenia większego niż zwyczajowe
? faza reakcji zaburzonych – bodziec stresowy uniemożliwia działanie, człowiek przestawia się na funkcjonowanie zastępcze
W fazach pierwszej i drugiej mamy obserwujemy reakcje adaptacyjne, a w fazie trzeciej obserwujemy zaniechanie dotychczasowych celów działań i wystąpienie reakcji obronnych behawioralnych (atak, ucieczka) bądź reakcji obronnych osobowości (wyparcie, zaprzeczanie). W fazie trzeciej mogą też wystąpić reakcje destrukcyjne, związane z niekontrolowanymi emocjami o dużej intensywności.
Reakcje bezpośrednie na stres charakteryzowane są zwykle na czterech poziomach: fizjologicznym, behawioralnym, emocjonalnym i umysłowym.
Rozdział 8.
Reakcje fizjologiczne są odzwierciedleniem mobilizacji organizmu w sytuacji stresu.
Rejestruje je:
Elektroencefalograf (EEG) –bioelektryczne czynności mózgu
Elektroencekardiograf (EKG) – bioelekryczne czynności serca
Elektromiograf (EMG) – rejestracja tonusu (napięcia) mięśniowego
Elektrodermomeria (EDM) – pomiar poziomu oporności elektrycznej skóry
Respirografia – pomiar częstości oddechów
Poligrafia – symulatyczny zapis wszystkich dotychczas wyszczególnionych wskaźników fizjologicznych
» Reakcje behawioralne – wiążą się z zaburzonym zachowaniem (od apatii po napady szału)
» Reakcje emocjonalne – takie jak pobudzenie emocjonalne, nasilenie emocji negatywnych.
» Reakcje mentalne – związane z poziomem funkcjonowania procesów umysłowych (np. dezorganizacja myślenia, rozkojarzenie, mobilizacja procesów poznawczych).
S. Epstein wyróżnia dwa systemy adaptacyjne: prewencyjny i patologiczny.
h Osoba z systemem prewencyjnym uczy się sposobów radzenia sobie ze stresem, umiejętności regulacji pobudzenia, system pojęciowy ma wykształcony w schemacie: „ja – świat” i „ja – inni ludzie”. System ten obejmuje wrodzone, względnie stałe elementy osobowości np. temperament (regulacja poziomu pobudzenia) możliwości rozwojowe. Obejmuje też zmienne elementy osobowości np. wiedzę o sobie i świecie, system wartości, wizje własnego rozwoju.
h Osoba z systemem patologicznym ma zaburzone procesy uczenia się. Pojawiają się u niej zaburzenia emocjonalne prowadzące do nerwic, zaburzenia integracji systemu pojęciowego prowadzące do psychoz. Tu adaptacja do stresu zwiększa koszt fizjologiczny (reagowanie nadmiernym pobudzeniem) i psychospołeczny (bezradność wobec stresu, ucieczka w nierealny świat).
Odpornośc na stres – wrodzona baza biologiczna człowieka, stanowiąca podstawę kształtowania się temperamentu i inteligencji oraz niektórych cech osobowości stwarzających możliwości lepszego lub gorszego radzenia sobie ze stresem.
W przypadku człowieka należy raczej mówić o umiejętności radzenia sobie ze stresem niż o odporności na stres. Umiejętność ta jest efektem życiowego doświadczenia człowieka lub wiedzy. O sposobie radzenia sobie ze stresem decydują dwa mediatory (poznawczy i emocjonalny) a także system adaptacji do stresu.