DZIECI DYSLEKTYCZNE

Do zaburzeń, które sprawiają wiele kłopotów nauczycielom i często są przyczyną fałszywej oceny możliwości intelektualnych dziecka, należą trudności w nauce czytania. Dla określenia tego rodzaju zaburzeń spotyka się w literaturze różne terminy, jak: dysleksja, aleksja, legastenia, używane przeważnie zamiennie.
O zaburzeniach dyslektycznych mówimy wyłącznie w tych przypadkach, które cechuje normalny poziom inteligencji, wykluczamy natomiast dzieci niedorozwinięte umysłowo, u których trudności w nauce czytania występują na tle ogólnego obniżenia ich zdolności do uczenia się. Gdy więc rozpatrujemy dzieci wykazujące trudności w nauce czytania, mamy na myśli te z nich, które mają normalne możliwości intelektualne, a pomimo to nie potrafią nauczyć się płynnie czytać.
Dane dotyczące liczby dzieci z zaburzeniami czytania są różne. Ver-non podaje np. dla Anglii 20,3% wśród dzieci 11-letnich, 4,3»/o wśród dzieci 15-letnich i 2% wśród 18-letnich. Na ogół przyjmuje się, że około 10% dzieci ma trudności w nauce czytania, z tym, że odsetek tych dzieci jest większy w klasach niższych, a mniejszy wśród dzieci starszych. Z danych statystycznych wynika także, że zaburzenia w nauce czytania spotyka się częściej wśród chłopców niż wśród dziewcząt. Stosunek dziewcząt i chłopców skierowanych do rozmaitych poradni z powodu trudności w czytaniu wynosi l : 4, a zdaniem Ch. B. Shawa (1966) jest on jeszcze mniej korzystny dla chłopców. Różnice między płciami w tej dziedzinie nie znalazły jeszcze dotychczas zadowalającego wyjaśnienia.
Proces czytania jest złożony i wymaga od dziecka wielu skomplikowanych czynności psychicznych. Rozpoznawanie liter, a więc znaków graficznych o abstrakcyjnych kształtach, czasami bardzo do siebie podobnych, wymaga różnicowania subtelnych szczegółów. Dziecko musi prawidłowo spostrzegać kształty liter, aby mogło je odróżnicowywać. W rozpoznawaniu liter odgrywa rolę nie tylko ich kształt, ale także położenie, dlatego do nauczenia się czytania potrzebna jest też orientacja przestrzenna. Zaburzenia w orientacji przestrzennej mogą powodować wadliwe odtwarzanie kierunkowych kształtów graficznych. Szczególne trudności występują wtedy przy ujmowaniu kształtów asymetrycznych. Dziecko, u którego występują zaburzenia orientacji przestrzennej, myli ze sobą litery o podobnym kształcie, ale o różnym położeniu, a więc takie jak
p-g, d-b.
Nauka czytania wymaga, oprócz prawidłowej percepcji wzrokowej, także prawidłowej percepcji słuchowej. W mowie potocznej dziecko może nie słyszeć słów wyraźnie i samo je także wymawiać w sposób niewyraźny. Ucząc się czytać musi jednak dokładnie słyszeć i zapamiętać poszczególne słowa, a następnie uświadomić sobie, że można je rozłożyć na dźwięki, którym odpowiadają litery. Następną fazą jest nauczenie się, że litery i odpowiadające im dźwięki zestawione razem w pewnym układzie tworzą słowa. Jasne jest, że trudności powstają często u dzieci, gdy mają przypominać sobie dokładną kolejność dźwięków w słowie i łączyć
(je w całe słowa.
Trudności i zaburzenia mogą powstać w różnych fazach skomplikowanego procesu nauki czytania.
W celu ustalenia poziomu czytania zestawia się, podobnie jak przy określaniu poziomu intelektualnego, tzw. wiek czytania z wiekiem umysłowym dziecka. Wiek czytania określa się na podstawie poziomu czytania przeciętnych uczniów w odpowiednim wieku życia. Gdy wiek czytania dziecka odpowiada wiekowi jego inteligencji, wtedy poziom czytania dziecka znajduje się na poziomie jego rozwoju umysłowego. W przypadku, gdy wiek czytania jest niższy, należy wyjaśnić przyczyny tego zjawiska.
W wyniku badań przeprowadzonych nad zjawiskiem dyslekcji wyprowadzano rozmaite wnioski dotyczące przyczyn trudności w nauce czytania. Jedni autorzy uważają za główną przyczynę zaburzeń czynniki dziedziczne, wskazując na występowanie trudności w nauce czytania u wielu członków tych samych rodzin, inni podkreślają raczej znaczenie czynników dydaktycznych, t j. niewłaściwej metody nauczania bądź też trudności natury emocjonalnej.
Teza o konstytucjonalnej niedojrzałości dziecka do podjęcia nauki czytania podkreśla znaczenie czynnika wrodzonego. Umysł dziecka w wieku 6 czy 7 lat nie zawsze jest dojrzały do wykonywania tych operacji psychicznych, których wymaga proces czytania. Należy więc rozpocząć naukę czytania później, aby uniknąć tych trudności. Niedojrzałość konstytucjonalna jest w gruncie rzeczy niedojrzałością umysłową i należy traktować ją w sposób podobny jak opóźnienie rozwoju. Jednakże Wali (1945, 1946) wykazał, że dzieci, których iloraz inteligencji wynosi poniżej 70, mogą nauczyć się czytać, natomiast niektóre dzieci z inteligencją w normie mają duże trudności z nauką czytania.
Część autorów podkreśla wpływ zaburzeń mowy na powstawanie trudności w czytaniu. Monroe (1932) stwierdził, że 27°/o dzieci dyslektycznych
miało zaburzenia mowy w porównaniu z 8°/o grupy kontrolnej. Według danych A. Jadoulle’a (1962), aż 50% dzieci z zaburzeniami mowy wykazuje trudności w nauce czytania.
W literaturze podkreśla się także bardzo często związek między dysleksją a zaburzeniami lateralizacji, stwierdzając występowanie trudności w nauce czytania szczególnie u dzieci leworęcznych. Reprezentantem tej teorii był S. T. Orton (1930), odnosząc trudności czytania do tego, co nazwał “stref osymbolią”. “Polega ona na tym, że ślady w półkuli nie dominującej, które normalnie nie biorą udziału w procesie czytania, aktywizują się przy uszkodzeniu półkuli dominującej, powodując powstawanie zakłóceń”. Liczne badania nad korelacją między leworęcznością i skrzyżowaną lateralizają a trudnościami czytania wykazały, że sprawa jest bardziej skomplikowana niż się to dawniej wydawało. Nikt nie udowodnił, aby zmuszanie dziecka leworęcznego do posługiwania się prawą ręką było przyczyną trudności w nauce czytania, niemniej jednak dzieci leworęczne i oburęczne mają więcej trudności w szkole aniżeli dzieci praworęczne. Z drugiej jednak strony, wśród dzieci dobrze czytających, u SS^/o stwierdzono lateralizację skrzyżowaną.
Według H. Spłonek (1965, s. 214), wyodrębnia się następujące odchylenia od normy w czytaniu jako charakterystyczne dla zaburzeń procesu lateralizacji:
1. Statystyczne odwracanie liter. Dziecko miesza ze sobą litery o podobnych kształtach, a innym położeniu i kierunku (bd, pb, un, wm).
2. Dynamiczne odwracanie liter. Dziecko przestawia litery, zmieniając ich kolejność.
3. Uporczywe opuszczanie lub dodawanie liter, a nawet całych sylab i wyrazów.
4. Błędne odtwarzanie liter. Dziecko niedokładnie odczytuje i pisze zarówno niektóre spółgłoski, jak i samogłoski, np. los czyta jak las, sęk jak sok itp. -~
Należy jednak stwierdzić, że nie wszystkie dzieci z zaburzeniami procesu lateralizacji mają trudności w nauce czytania, jak również, że wymienione wyżej trudności mogą wystąpić u dzieci, u których łateralizacja normalnie jest rozwinięta.